Vox Populi…

Herë herë, mjaftojnë dy javë për të përmbysur pejzazhin politik të një vendi, për të mohuar traditën që përjetësohet prej një gjysëm shekulli. Ndoshta për këtë shkak politikanët ngurrojnë aq gjatë të largohen nga skena politike. Edhe kur zgjedhjet i çojnë në ferr, edhe kur sondazhet i shpallin të humbur, ata shpresojnë të pamundurën, ëndërrojnë fitoren, i bëjnë thirrje Zotit – dhe në rradhë të parë popullit (për të mos thënë zgjedhësve). Dhe kanë të drejtë, pasi populli zotëron forcë të madhe por kujtesën e ka të shkurtër.

.

. Brenda këtyre dy javëve të fundit të bekuara, Italia mbarë ndërroi lëkurën. Në fillim ishte i paimitueshmi Silvio Berluskoni, Il Commendatore, industrialisti miliarder që i theu hundën kundërshtarit të tij intelektual Walter Veltroni, gazetarit kryebashkiak, në një duel kombëtar për të pushtuar Parlamentin dhe Senatin. MasMedia populiste kundër kulturës elitare, e djathta mozaik kundër të majtës shumënjgjyrëshe, il Popolo della liberta – liri si ajo e Lega Nord separatist kundër Partito Democratico – demokraci e ullirit dhe e karafilit, prakticizmi kundër angelizmit, Milano kundër Romës…

.

. Por ajo që mbushi kupën ishte fitorja e thuaj të panjohurit Gianni Alemmano, inxhinierit të vonuar ambjentalist, kundër të shquarit Françesko Rutelit, arqitektit demokrat të krishterë. Në qoftë se gjatë fushatës elektorale të Italisë, e majta humbi këmishën, gjatë betejës së re të Romës, centristët katolikë humbën brekët! Ksenofobia primare kundër vizionit mondialist, MSI neo-fashiste kundër Margeritës centriste, Bari kundër Romës…

.

. Drejt cilash horizonte të ndritur po shkon kështu Italia e mijëvjeçarit të tretë?

. Eshtë e vërtetë se italjanëve të thjeshtë ju ka ardhur në majë të hundës nga vjedhjet e Romëve, nga agresionet e Rumunëve, nga varavingot e Shqiptarëve, nga era e Afrikanëve, nga kinezëritë e Aziatikëve… është e vërtetë gjithashtu se një biftek i madh në pjatë dhe një gotë verë kianti përpara janë më ndjellëse se idetë shterpe të një të majte pa perspektivë, se qyfyret e Berluskonit janë më tërheqëse se sa debatet intelektualiste të Weltronit, se thirrjet e fuqishme të Alemmanos “Ne duhet të rikthehemi në zotër të shtëpisë tonë” janë më bindëse se sa zërat melodiozë që shpërndahen nga teatrot apo nga operat e inauguruara nga Ruteli…

.

. Fundja, fundit, a nuk është kjo një shprehje e demokracisë? Çdokush voton për atë që bind më tepër, që premton më tepër, që bën më tepër… Veçse e bëra në këtë rast ka pamjen e një fshese të madhe që do të pastrojë rrugët dhe sheshet e bukura të Romës dhe të Italisë mbarë nga ata klandestinë të paskrupullt dhe këmbëzbathur që hanë bukën e Italjanëve, që vijnë nga ana e anës për të plaçkitur dhe për të varfëruar këtë popull, sot të begatë. Roma për Romanët, Italia për Italjanët, Evropa për Evropianët. Pra, pasuria për të pasurit, sofra e shtruar për të nginjurit, mirëqënia për Botën e Parë – dhe në skajin tjetër, varfëria për të varfërit, mizerja për mizerablët, uria për Botën e Tretë! Ja edhe mësimi i madh i demokracisë alla italjançe.

.

. Fitorja e fundit e Alemmanos më jep edhe shkasin të kem një mendim për Kryeministrin shqiptar Berisha. Ky i fundit, menjëherë pas fitores së Berluskonit në zgjedhjet legjislative u nxitua t’i dërgojë fituesit mesazhin e tij përshëndetës, mes të cilit shkëlqente shprehja “një ngjarje e madhe për qendrën e djathtë në Itali, në Shqipëri dhe në të gjithë Evropën”.

. Mesazh plotësisht i moralshëm mes të djathtave qendërzuese evropiane, bile edhe ekonomikisht plotësisht i justifikuar po qe se kujtojmë se qarqet berluskoniane kishin shprehur dëshirën e ngritjes së një centrali bërthamor në Shqipërinë fqinje – një prej ëndrrave të njohura të Atomikut Berisha. Po tani, me rasti e zgjedhjes së ish-neo-fashistit Alemmano, cili do të jetë thelbi i mesazhit të ardhshëm të Kryetarit tonë ish-komunist ?

. Ndoshta, “ju presim në Durrës, në krye të kohortave neo-Musoliniane, si në 39’” ?

.

.

. * * *

.

. Duke kërkuar titullin e këtij shkrimi, mendja më shkoi tek shprehja aq e njohur latine : « Vox Populi.. » dhe ishte dora që refuzoi t’a plotësonte me vazhdimin“.. Vox Dei ». Pasi diku, më kujtohej se kisha parë edhe shprehjen tjetër , jo më pak të famshme « .. Populus Stupidus ».

Apostazia : preferencë individuale apo zgjedhje kolektive ?

. (Shqiptarët dhe Perandoria Otomane -3)

.

.

.

. Çfarë duhet të mendojmë pas prezantimit të të gjithë faktorëve që shoqëruan për të mos thënë lehtësuan, apostazinë e shqiptarëve ?

.

.

. Primo, islamizimi nën otomanët është një proces shumë i gjatë dhe i durueshëm i cili është shtrirë gjatë dy apo tre shekujsh. Ky vrojtim i parë përforcon idenë qëndrore që kthimi në myslimanë nuk ka bërë pjesë në një politikë volontariste, e udhëhequr me majën e shpatës nga ana e një Shteti të plotfuqishëm dhe të gjithëgjendshëm. E thënë ndryshe, edhe pse Islamizmi paraqitet si burim shpirtëror dhe ideologji e Shtetit, objektivat afatmesme dhe afatgjata të këtij të fundit nuk udhëhiqen nga ndonjë dominante e natyrës fetare.

. Megjithatë, përtej atij nderimi dhe admirimi që mund t’i shprehim atij pusi të dijes që përfaqson feja islame, asgjë nuk na pengon që të damkosim kryqëzatën e ndërmarrë nën emrin e saj nga ana e Perandorisë otomane mbi territoret evropiane, të fshikullojmë principet që motivuan ngadhënjimin e territoreve dhe skllavërimin e popujve. Pikërisht në këtë kuadër ka ndodhur që, në raste të veçanta, si pasojë e kryengritjeve lokale ose e ofensivave që vinin nga ana e fuqive të krishtera, autoritetet otomane lokale të kenë përdorur metoda të ashpra për të realizuar nënshtrimin e kryengritësve – duke i detyruar që të përqafojnë në grup fenë islame.

.

.

. Secundo, edhe sikur të ketë patur tundimin e triumfit të Islamizmit mbi botën mbarë, duke mos qenë e aftë të asimilojë masën marramendëse të të krishterëve që ka mundur të nënështrojë, Perandoria ka shtyrë projektin e islamizimit në plan të dytë bile edhe në plan të tretë. Duke mos mundur të investohet në një kantier që i tejkalon së tepërmi mundësitë e saj dhe që për më tepër, paraqitet thellësisht joproduktiv dhe tepër destabilizues, Shteti është i detyruar fillimisht të pranojë dhe më pas të administrojë bashkëjetesën. Shoqëria otomane ka jetuar dhe është zhvilluar falë përzierjes së përbërësve njerëzorë heterogjene nga pikpamja fetare dhe etnike, nëpërmjet një loje të hollë të mekanizmave administrativë, juridikë dhe kulturorë. Në këtë mënyrë, roli i Shtetit paraqitet si i pazëvëndësueshëm : nga njera anë, ai njeh dhe mbron sferën private dhe nga ana tjetër, ai kultivon dhe kontrollon sferën publike, pikërisht duke përdorur përkatësinë fetare si një barrierë.

. E parë në këtë mënyrë, përjashtimi dhe integrimi s’janë gjë tjetër veçse dy qëndrime që diferencohen nga njeri tjetri në lidhje me mundësinë dhe zgjedhjen e individit për të kaluar nëpërmjet këtij filtri, me qëllim që të pjesëmarrë në jetën publike dhe të ngjitë shkallët e pushtetit.

.

.

. Tercio, në mungesë të një politike të koordinuar dhe të një praktike të detyrueshme, fakti i braktisjes së besimit fetar të parë (të krishterë) dhe përqafimi i besimit të ri (mysliman) paraqitet para së gjithash si një zgjedhje personale. Nënvizojmë njëkohësisht që procedura është jashtëzakonisht e thjeshtë dhe e zhveshur nga çdo ceremoni : shpesh, mjafton që individi të shpallë vendimin e tij publikisht dhe t’i nënshtrohet ritit të synetit. Të gjitha arsyet e përmendura më parë mbrojnë këtë ide – dëshirë për të ruajtur pasurinë dhe titujt, lakmi për të bërë karrierë, nevojë për lulëzim të brendshëm ose për të gjetur orientime të reja shoqërore, kërkesë për të rindërtuar një identitet që po shuhet, dobi për të paguar sa më pak taksa ose tatime.

. I vetmi element i habitshëm vjen nga fakti që tendenca individuale merr përmasa kolektive.

.

. Në qoftë se problemi izolohet në këtë mënyrë në planin e etikës dhe të moralit, i identifikuar kryesisht në terma interesi ose nevoje, atëhere përgjigja duhet kërkuar në fushën e marrëdhënieve, të lidhjeve shoqërore dhe të institucioneve kolektive. Te gjitha treguesit – bile edhe ato të mbledhura disa shekuj më vonë – tregojnë që bashkësia familjare rurale mbetet elementi qëndror i shoqërisë tradicionale shqiptare përgjatë të gjithë periudhës otomane të epërme. Në se quhet agnatike në jugun e vendit, apo fisnore ose e gjakut në veri, ky grup i fuqishëm shoqëror funksionon sipas « një principi vertikal që nënshtron të poshtmin, të riun, të tashmin, djalin ndaj të sipërmit, të vjetrit, të shkuarit, atit » (1). Ndërfutja dhe puthitja progresive e strukturave socio-familjare, të lidhura nëpërmjet principeve të lidhjeve farefisnore dhe që shkojnë nga njësia shoqërore themelore (fisi) në grupin bazë (shtëpi) – duke kaluar nëpërmjet grupimeve ndërmjetëse (këmbë, vllazni) – krijon konfiguracione njerëzore, bashkësi territoriale të mbyllura në vetvehte. Nëpërmjet kësaj skeme, nga njëra anë individi « humb » identitetin e tij vetiak pasi i nënshtrohet ligjit të grupit ndërkohë që transmeton pushtetet e veta përgjegjësve të tij hierarqikë dhe nga ana tjetër, bashkësia paraqitet e kufizuar në territorin e vet dhe drejton çështjet e saj të përditshme në vetëadministrim. Nga momenti që shefllëku vendos që duhej përqafuar islamizmi për arsye që prekin egzistencën, rruga ishte e përcaktuar për të gjithë bashkësinë.

.

.

. Quarto, “populli” shqiptar i shekullit të XVIItë, si dhe ai i shekullit të XVIIItë s’ka të bëjë fare me atë trup homogjen të përshkruar nga historianët lokalë, sipas të cilëve « kontradikta kombëtare e shoqërore e popullit shqiptar me pushtuesin osman… kishte si synim të kufizonte ose të zhdukte shtypjen feudale dhe zgjedhën osmane ». Vendi shqiptar përfaqson një mozaik tërësish krahinore dhe lokale, të grumbulluara rreth njësive territoriale administrative – sanxhaqet. Në qoftë se njëjtësimet familiare ose fisnore mbeten gjerësisht dominuese, ato çka rezistojnë në shkallën e mëpastajme janë vetëm solidaritetet në bazë fshati ose grup fshatrash – shpesh të bazuara mbi lidhjet e gjakut. Më tej, bëhet fjalë vetëm për përkatësi zakonore, të bashkësisë së gjuhës dialektore, të marrëdhënieve të ndërvartësisë ekonomike dhe të marrëdhënieve politike, të cilat konkurrojnë për të përcaktuar kufijtë e krahinave në kuptimin etno-gjeografik të fjalës.

. Kështu, pothuaj të gjithë studiuesit janë të një mendjeje për të pohuar se Toskëria – vendi i Toskëve jugorë, identifikohet në katër njësi të veçanta : Lalëria – fusha bregdetare mes Shkumbinit dhe Vjosës, Toskëria e mirëfilltë – lartësia mes Shkumbinit, rajonit të liqeneve, Osumit dhe Drinos, Labëria – mes Vjosës, detit Jon dhe lumit Pavllë, Çamëria – në pjesën më jugore të vendit deri në thellësi të Epirit.

. Në të njejtën mënyrë, Gegëria (Gegnia) – vendi i Gegëve veriorë ndahej në pesë njësi të mëdha : Gegnia e mirëfilltë – në veri të Shkumbinit, Leknia (vendi i Lekës) – në jug të Drinit duke përfshirë Dukagjinin, Malcia – në veri të Drinit deri në Mal të Zi, Fusha veriore bregdetare – deri në kontakt me Masivin Qëndror dhe së fundi Kosova si dhe Maqedonia perëndimore. Ndërkohë, sejcila nga këto nënbashkësi njihte dinamikat e veta të brendshme, elitat e saj ushtarako-bujqësore, raportet e saj të forcës me pushtetin qëndror dhe së fundi pëbërjet e veta njëjtësuese në kuptimin fetar, kulturor, pa llogaritur gjithashtu lidhjet specifike me botën rrethuese. Në funksion të këtyre dinamikave dhe të raporteve ndërsjellëse me mjedisin otoman, trajektoret drejt fesë myslimane të grupeve të ndryshme familjaro-shoqërore janë po aq të ndryshme sa edhe të përveçme.

.

. Cilatdo qofshin arsyet që peshuan mbi balancë, në një moment të caktuar të historisë shqiptarët në shumicën e tyre zgjodhën fenë myslimane ose muhamedane, në dëm të asaj të krishtere. S’ka asnjë dyshim që termi « zgjedhje » i përdorur më lart i përgjigjet një realiteti socio-shpirtëror, të paktën ai është më i goditur se sa termat « preferencë » ose « detyrim » të cilat hasen mjaft shpesh në veprat ose analizat e këtij fenomeni. Të mos harrojmë që nëqoftë se gjuha përbën një vektor njëjësimi të pazëvendësueshëm që lejon të gjithë nacionalistët e botës mbarë të bëjnë dallimin mes « ne » dhe « të tjerëve », përpara se t’i vihen detyrës fisnike të përcaktimin kufijve të natyrshëm dhe t’i shpallin luftë fqinjëve me qëllim që t’i shtyjnë deri në vendin e tyre të « ligjshëm », feja nga ana e vet luan rolin e çimentos së parë shoqërore që ngjiz përzierjen heterogjene të quajtur popull dhe që i jep formën e kombit. Raca, gjuha, zakonet – ja cilët janë elementët përbërës të konceptit ballkanik të kombit, plotësimi i të cilave me elementin fe krijon bllokun solid kaq të dëshiruar nga virtuozët e politikës për të gëdhëndur veprën e tyre civilizuese. Pikërisht, ky atribut i fundit i fesë ngacmon imagjinatën e profetëve të të dy kampeve – ata të prirjes natyrore të popullit dhe dhe ata të dhunës institucionale të pushtuesit – për të cilët pyetja e mësipërme lidhur me apostazinë e shqiptarëve shtrohet tashmë ndryshe : sa kanë përfituar shqiptarët nëpërmjet preferencës së tyre islamike – ose sa shifrohet humbja e pësuar prej shqiptarëve nga detyrimi për t’u kthyer në myslimanë ? Duke ju përshtatur kohës, egzistencialistja « përse ? » u zëvendësua nga utilitaristja « sa shumë ? »; me fjalë të tjera, në vend të shqetësohemi : përse jemi kështu siç jemi ? më mirë na intereson të dimë : kështu siç jemi, sa vlejmë për të tjerët ?

.

. Të gjithë ata që janë interesuar mbi islamizimin e shqiptarëve kanë vënë re që pjesa më e madhe e kthimeve ka ndodhur rreth luginës së lumit Shkumbin, i cili përbënte njëkohësisht edhe aksin kryesor të depërtimit të otomanëve. Ultësira perëndimore mes lumenjve Vjosë dhe Drin u islamizua gjithashtu relativisht shpejt për shkak të lehtësive që ajo ofronte ndaj vendosjes së administratës perandorake civile dhe ushtarake. Një pjesë e këtyre myslimanëve të rinj mërgoi gjithandej në hapësirën otomane, nën hapat e veteranëve të devshirmes, në kërkim të një pune ose të një kariere.

. Është interesant të nënvizohet se fushat e preferuara të shqiptarëve ishin administrata dhe ushtria (2) ndërkohë që fqinjët e tyre grekë mundoheshin të shprehnin talentet e tyre në tregëti ose në politikën e jashtme. Përveç disa fatlumëve, pjesa dërrmuese përfundoi në qytetet e mëdha dhe veçanërisht në kryeqytetin Stamboll ku ushtronte mjeshtëritë e pusaxhinjve, gurgëdhëndësve, kasapëve, sheqerxhinjve ose të tregëtarëve ambulantë. Të tjerë shqiptarë më pak të ndritur, tashmë myslimanë – pronarë të rrënuar tokash dhe fshatarë të zonave të lira, braktisën malet e tyre jo fort mikpritëse për t’u vendosur në ultësirën perëndimore të vendit (mes Lezhës dhe Kavajës). Ata nuk hezituan aspak për të vërshuar edhe në rrafshin dhe fushën e Kosovës, duke zëvendësuar me këtë rast një pjesë të popullsisë të krishtere që ish larguar si pasojë e reprezaljeve turke dhe përforcuar prezencën e popullsisë shqiptare e cila ishte nga të parat që u islamizua.

.

. Në qoftë se islamizimi përfaqson tiparin dallues të zhvillimit të shoqërisë shqiptare përgjatë shekullit të XVIItë, si dukuri që prek të gjitha shtresat sociale dhe strukturat e vjetra para-otomane, një « revolucion » ende më i rëndësishëm ka ndodhur ndërkohë. Të paktën që prej shekullit të XVItë, qeverisja si dhe drejtimi i jetës të vendit kishin rënë në duart e një aristokracie të re me origjinë vendase, natyrisht të islamizuar përpara kohe. Në nivelin ballkanik, kjo dukuri nuk përbën as një rast të vetëm as edhe një lëvizje në drejtim të kundërt me tendencën e përgjithshme pasi popuj të tjerë gjatë kësaj periudhe të historisë kanë përjetuar islamizimin e shoqërisë si dhe otomanizimin e elitave të tyre. Ajo çka dallon rastin shqiptar është intensiteti i ndërfutjes si dhe shkalla e plotësimit të këtyre dy dukurive. Pa folur për një shkrirje kulturore ose një sinkretizëm identitetesh, bëhet fjalë për një proces integrimi socio-shpirtëror i cili ze vend dhe ndikon thellësisht vazhdimin e historisë së përbashkët deri në mesin e shekullit të XIXtë.

.

. Duke trashëguar fare pak tipare nga aristokracia e vjetër post-bizantine e cila ishte zhdukur gjatë betejave ose ishte larguar prej vendit për tu strehuar jashtë, kjo aristokraci e re e dalë nga rradhët e kastës së spahinjve ishte një krijim i epokës dhe kish fituar dafinat e lavdisë nëpërmjet bëmave të saj në fushat ushtarake dhe administrative. Ajo kish përfituar nga favoret e sulltanëve dhe të administratës së lartë për të grumbulluar pasuri dhe pushtet, të cilat i kishin dhënë të drejtën të merte në duart e veta edhe qeverisjen e vendit (3). Një hierarkizim i ri, kësaj rradhe sipas shkallës së pasurisë, kish prodhuar një shtresë të re të fisnikërisë ushtarako-fshatarake, bejlerët. Praktikat e ligjshme dhe të paligjshme siç ishte rasti i mukatave – që ndërkohë mund t’i kaloheshin pasardhësit duke u kthyer në të trashëgueshme (malikane), të vendosura dhe të ligjëruara gjatë krizës së Perandorisë – si edhe jetëgjatësia e privilegjeve të tyre, krijuan kushtet ekonomike dhe politike të nevojshme të një autonomie gjithmonë e më të gjerë ndaj pushtetit qëndror. Bejlerët sikundër bajraktarët e fiseve veriore, silleshin si zotër të vërtetë dhe të pavarur brenda kufijve të pronave, territoreve ose edhe të provincave të tyre. Ata mundën të krijonin kontigjente ushtarake të konsiderueshme dhe shpesh gjendeshin në grindje me fqinjët për të zmadhuar territoret e tyre.

. I gjithë vendi i vuajti mjaft këto ndeshje por pa dyshim, më të prekurit ishin fshatarët, që me kohë u zhveshën nga tokat e tyre dhe u gjendën de facto në kushtet e bujkrobit. Kjo situatë e rëndë shtyu një numur jo të vogël rajash të braktisnin fshatrat për t’u strehuar në qytete fqinje ose në ato të Perandorisë. Të tjerët, më të dëshpëruarit ose më trimat, u bashkuan me bandat e armatosura – kaçakët sipas gjuhës popullore, të cilët i binin vendit kryq e tërthor dhe që shtonin rrëmujën në një vend që ndodhej ndërkohë nën mbretërimin e anarkisë feudale. Lëvizja kaçake gjen rrënjët e veta në atë kontekst krejt të veçantë të shekullit të XVIItë dhe mbijeton përgjatë historisë ; ai bën pjesë në traditën e pastër ballkanike të hajdukëve sllavë, të kleftëve grekë ose të tjerë banditë të gadishullit.

.

.

. —————————————————————-

.

. (1) Albert DOJA – Morphologie traditionnelle de la société albanaise, Social Anthropology, 7, 1, European Association of Social Anthropologists, 1999.

.

. (2) Mjafton të kujtohet që mes viteve 1453 dhe 1623, mes atyre 47 zëvëndësve administrativë të sulltanit që njihen me emrin vezirë të mëdhenj, 37 vinin nga rradhët e të krishterëve, ndër të cilët 17 me origjinë të largët ose të afërt arbër, për të mos thënë shqiptare. Shih : Georges CASTELLAN – Histoire des Balkans (XV – XX siècle), Ed. Fayard 1991. Mbi këtë subjekt, Castellan citon veprën e Stavrianos – The Balkans since 1453. Vetëm Qyprillitë (Köprülü) me origjinë shqiptare furnizuan katër vezirë të mëdhenj mes viteve 1656 – 1710. Emri i tyre lidhet me luftën kundër korrupsionit, me forcimin e pushtetit qëndror dhe me zgjerimin e Perandorisë. Të tjerë shqiptarë të shquar bënë emër dhe karrierë gjithmonë duke ruajtur referencat e tyre të krishtera. Është rasti i Gjikave (Ghica), familje shqiptare e dalë nga mjedisi fanariot, që i ka dhënë një varg princash dhe regjentësh Moldavisë dhe Vllahisë si edhe politikanë Shtetit rumun, mes gjysmës së parë të shekullit të XVIItë dhe shekullit të XXtë.

.

. (3) Përfaqsuesit më të shquar të kësaj aristokracie, të njohur me emrin ajanë dhe në planin lokal si Oxhaqet e Mëdha ishin Begollajt e Pejës, Çaushollajt e Shkodrës, Toptanët e Krujës, Vlorajt dhe Velabishtajt e Beratit ose dhe Asllanpashallinjtë e Gjirokastrës. Atyre ju desh të ndanin pushtetin lokal me një varg pronarësh të mëdhenj tokash si Kryezinjtë e Gjakovës, Biçakçinjtë dhe Vërlacët e Elbasanit, Ngurzajt e Beratit si edhe Kokajt e Delvinës dhe Alizotajt e Çamërisë

Islamizimi i Shqiptarëve.

. (Shqiptarët dhe Perandoria Otomane -2)

.

.

.

. Sipas baticave dhe zbaticave të kryengritjeve dhe të nënshtrimit, shekulli i XVII-të njohu një valë të tërë kthimesh të shqiptarëve në myslimanë. Islamizimi preku fillimisht katolikët romanë që banonin në veri, në pllajën e Kosovës dhe në zonat qendrore të vendit. Popullsia ortodokse e jugut nuk mundi t’i shpëtojë këtij fenomeni, ndonëse sipas një dinamike të ndryshme. E ekspozuar që herët drejt pushtimit otoman, ajo kish njohur prej kohësh peshën e administratës si dhe barrën e detyrimeve, bile përpara krijimit të sanxhakut të Arvanit-ilisë në vitin 1417. Arsyet e lëshimit të besimit të parë dhe përqafimit të fesë së re janë sa të ndryshme po aq dhe të shumëllojshme, ndërkohë që rezultati përfundimtar nuk ka të krahasuar me viset e tjera të Ballkanit. Sidoqoftë, shtrirja si dhe shkalla e arritjes së këtij procesi çliron një mister ende të pazgjidhur përfundimisht në kohët e sotme, pra një ezoterizëm më tepër që shoqëron etninë shqiptare dhe që, në mungesë të argumentave bindës, krijon idenë që mund të lidhet me terrin e gjenezës së saj.

.

. Përsa i përket historiografisë bashkëkohore vendase e cila asnjëherë nuk i ka zënë besë mrekullive, skema e deshifrimit të këtij fenomeni mbetet krejt racionale : në fillim, pushtuesi ngriti më këmbë një farë mekanizmi politik (1) i cili u favorizua nga rënia e Kishës katolike bile dhe nga armiqësia e përjetshme që gjithmonë i ka rezervuar homologu i saj ortodoks, pa harruar atë më të rëndësishmin – faktorin ekonomiko-shoqëror ose me mirë, peshën e taksave dhe të tatimeve mbi jetën shpirtërore të popullit

.

.

. Pranimi dhe përthithja e popullatave jo-myslimane në gjirin e një Perandorie që administrohej sipas ligjeve të Shariatit shtroi problemin e statutit të tyre të veçantë por njëkohësisht edhe rregullimin e veçorive të tyre fetare, kulturore dhe morale, gjë e cila sugjeroi sistemin e bashkësive vetëadministruese – mileteve.

.

. Interpretimi i termit milet ka qenë gjithmonë subjekt i debateve dhe i kundërthënieve. I përkthyer dhe i interpretuar në origjinën e vet si – komb, ai ka ngjallur një debat mjaft të ashpër për shkak të paralelizmit të vënë mes përkatësisë kombëtare dhe përkatësisë fetare. Mjaft më elastik, interpretimi si – bashkësi jep një kuptim më afër realitetit, po qe se do të kufizohemi në fushën e besimit fetar. Analiza të tjera kanë nënvizuar mungesën e homogjenitetit të trupavet të miletit në nivelin e një vendi, ku ato silleshin si “bashkësi lokale që gëzonin një farë autonomie ndaj përfaqsuesve periferikë të qeverisë” (2).

. Sa për historiografinë shqiptare, nuk ka asnjë pikë dyshimi se « duke zbatuar parimin fetar në përcaktimin e përkatësisë etnike të popullsisë, qeveria osmane nuk e njihte kombësinë shqiptare, të cilën e ndante, sipas besimit fetar, në tri pjesë, që ajo i quante të ndryshme: myslimane, ortodokse dhe katolike. Si pasojë, sipas sistemit mesjetar e obskurantist të “miletit” (të kombësisë), të vendosur nga sulltanët osmanë, për turqit myslimani shqiptar, si i çdo kombi tjetër, ishte turk, ortodoksi grek e katoliku latin (italian) ».

.

. I pari milet që u njoh dhe me siguri më i njohuri mes të gjithë të tjerëve për shkak të peshës së tij qe « Rum mileti » – mileti grek (3) i cili fillimisht, përveç popullatave të krishtera lindore, gruponte të gjitha popullatat e krishtere të viseve ballkanike : grekë, serbë, bullgarë, shqiptarë dhe vllehë. Siç mund të pritej ai u vendos nën përgjegjësinë e lartë të Patriarkatit Ekumenik të Konstandinopojës. Krahas tij, dy qendra të tjera arqipeshkopale – ose qendra të Primatëve të kishës – pak a shumë autonome, kishin zgjedhur selitë e tyre në afërsi direkte të hapësirës shqiptare dhe i bënin hije « Kishës së Madhe » : Metropolia e Ohridit dhe Patriarkati i Pejës. I pari ishte themeluar që në kohën e ungjillëzimit të sllavëve të parë (shekulli i IXtë) dhe e mbante vehten si përgjegjës të bullgaro-maqedonëve megjithëse mbetej i varur nga ana hierarqike nga Konstandinopoja, ndërkohë që i dyti, garant i besimit të serbëve, kish rilindur në vitin 1557, si pasojë e përkujdesit të Vezirit të madh Sokolloviç.

.

. Viset shqiptare paraqesin një veçori krejt origjinale në krahasim me krahinat e tjera ballkanike nën otomanët : një pjesë e konsiderueshme e popullatës ishte e besimit katolik. Në nivelin e Perandorisë, kjo pakicë fetare, e përjashtuar nga sistemi i mileteve, për një kohë të gjatë mbetet e izoluar dhe mbijetesa e saj varet në shkallë të madhe nga lidhjet më se hipotetike të saj me Selinë e Shenjtë. Që prej kohësh, Papati kish zgjedhur kampin e armiqve të betuar të Portës së Lartë. Të vetmit përfaqsues në vend mbeteshin kryepeshkopata e Tivarit me « degën » e saj të Durrësit që përkujdeseshin lidhur me shugurimin e priftërinjve ose me administrimin e pasurive të kishës. Për më tepër, ata gëzonin një status të veçantë i cili i njihte lirinë e ushtrimit të ceremonive fetare. Bashkësia e këtyre lirive, të dhëna me anë të një dekreti perandorak – berat, në të vërtetë i siguronte këtij institucioni një farë jetëgjatësie, megjithëse këto « privilegje » nuk ishin në gjendje të rivendosnin as autoritetin e saj, të tronditur nga sulmi i homologut të saj lindor, as edhe të ndalnin krizën e rëndë që përshkonte Kishën katolike dhe që kish filluar përpara mbrritjes së otomanëve në viset ballkanike. Në terren, grigjës së besimtarëve, thellësisht të turbulluar nga vënia në jetë e kalendarit të ri gregorian – i cili në 1582 zëvendësoi atë julian – i duhej të kënaqej me ceremoni fetare gjithmonë dhe më të reduktuara, të zhvilluara në kisha gjithmonë dhe më të rrënuara dhe të celebruara nga priftërinj gjithmonë e më të pakët dhe gjithmonë e më injorantë (4).

.

. Lulëzimi i poleve kishtare, ndërkohë që çdonjëri prej tyre sillte vizionin e vet politik, misionin e vet ungjillor dhe së fundi liturgjinë e vet, në gjuhë të ndryshme dhe të pakuptueshme në lidhje me dialektet e vendit, nuk mund të mos kishte një efekt të dëmshëm mbi një popullatë sigurisht besimtare por njëkohësisht tejet të çoroditur dhe të çorientuar mes grindjeve ndërkishtare, që e tejkalonin së tepërmi karakterin teologjik. Ndërkohë, përpara besimtarëve shpirtplasur ishte çfaqur një zgjedhje e re : përqafimi i dogmës islamike e cila, përveç shëmbëlltyrës të përjetësisë mjaft të ngjashme me atë që ofronin dogmat e vjetra të krishtera, kish edhe avantazhin e pamohueshëm të përmirësimit të jetës të përditshme.

.

. Predikuesit e parë të fesë së re qenë bektashinjtë – antarët e urdhërit homonim. Këta mistikë sufi, adeptë të një doktrine mjaft kurioze e cila mblidhte rreth Kuranit ndikime dhe praktika të krishtera, hindu dhe zoroastriane, përshkonin rrugët e Ballkanit disa dhjetëvjeçarë përpara nënshtrimit të bullgarëve dhe të Serbëve, shpesh të veshur me zhgunin e murgjve shëtitës.

. Nëpërmjet predikimit të një islami të thjeshtëzuar, heterogjen dhe eklektik që shprehte ngjasime turbulluese me mësimet e Kishës lindore, ata mundën të kapin vëmendjen e të krishterëve heterodoksë ballkanikë, adhuruesve të filozofisë manikene të njohur nën emrin e Bogomilëve, Patarenëve ose Babunëve. Ishte ndoshta herezia që kish depërtuar kaq thellë në viset malore shqiptare (5) apo ndoshta qe krishtërimi kaq sipërfaqshëm në shpirtrat e shqiptarëve që lejuan elementët e paganizmit të gjenin refleksin e tyre në gnosën vegimtare të Bektashinjve ? Cilidoqoftë « fajtori », kulti i misionarëve sufi sipas shembullit të Sari Salltikut (6) u rrënjos thellë në vend dhe u shëndrrua në pjesë të folklorit lokal ; ky personazh u shkri në memorjen kolektive dhe çfaqet më tej nën aureolën e një shenjtori saqë shpesh merret për Shënkollin. Falë militantizmit fanatik të saj dhe prozelitizmit triumfues, kjo heterodoksi myslimane që do të shëndrrohej në fenë zyrtare të jeniçerëve, përgatiti terrenin për mbjelljen e Islamizmit.

.

. Një faktor tjetër, shpesh herë i përmendur dhe i mbajtur si përgjegjësi kryesor i procesit të braktisjes së fesë së krishtere dhe përqafimit të asaj myslimane, është ai ekonomik. Otomanët kishin ngritur më këmbë një sistem të tërë taksash dhe tatimesh, qëllimi kryesor i të cilave ishte furnizimi i thesarit perandorak dhe i qeses së spahiut, që rëndonte mbi rajanë pa bërë dallim lidhur me besimin e tij fetar. Në dobi të thesarit, zimive malësorë ju duhej të shlyenin haraçin – një lloj takse mbi trojet, diçka si vergjia, ndërkohë që pjesa tjetër e zimive shlyente xhizen – taksën individuale ose për kokë, natyrisht përveç të dhjetës – ushyrit – e cila shkonte në dobi të të zotit të tyre, spahiut. Nga ana tjetër, spahiu merrte një të ardhur nga shfrytëzimi tokës së « tij » të dhënë me qira – ispenxhen et të krishterëve që gjente ekuivalentin e vet tek resm-i çift i myslimëve dhe duhet thënë që lista e taksave ende s’ka përfunduar pasi për të qenë në rregull, duhet të përmendim një varg taksash dhe tatimesh, pagesash dhe angarish të natyrës individuale dhe kolektive, të zakonshme dhe të jashtëzakonshme dhe më në fund që ndryshojnë në kohë (kohë paqeje ose kohë lufte) dhe në hapësirë (sipas grupeve të popullatave, sipas lokaliteteve, sipas vendeve…). Në këtë lloj skeme gjithçka luhet mes kredos qiellore dhe realitetit tokësor. Në rasti kur ky i fundit fiton davanë, bile edhe pa patur nevojë të ushtrohet dhuna, mjafton t’i japësh kohë kohës dhe të presësh që inflacioni dhe zhvlerësimi i parasë të veprojnë mbi përshpejtimin e ritmeve të kthimit në myslimanë.

.

. Elementi i fundit, dhe me sa duket një nga më të rëndësishmit, lidhet me veçorinë e qënies shqiptare, me psiken e tij, një portret mahnitës i të cilit është dhënë si më poshtë :

.

.

. « .. Shqiptari sypatrembur, krenar, egoist dhe grindavec nuk mund të konceptojë përuljen, shprehjen “duajeni armikun tuaj”, e të tjera si këto që janë për shpirtra të varfër dhe të nënshtruar ; ndaj as që ka durim te presë për të marrë atë që i përket, në një jetë qiellore të pasigurt. Përveç gjithë këtyre, as që ka ndër mend t’i kthejë dhe faqen e majtë atij që do të guxojë ta godasë tek e djathta… Feja e krishterë mbështetet tek mëshira. Shqiptari nuk e do mëshirën, por admirimin. Kështu mund të themi se ndryshimet e feve nga ana e shqiptarëve kanë si shkak interesin ekonomik për të pasurit dhe karakterin e traditën e lashtë për të varfërit. Por pjesa dërrmuese e Shqiptarëve ishin gjithmonë të varfër. Nga i nxirrnin paratë ? Me artin më të bukur – shpatën dhe dyfekun… Feja myslimane… ishte më pranë karakterit të tyre luftarak » (7).

.

.

. Pa vënë aspak në dyshim sinqeritetin e autorit, duhet thënë që në fillim se ky përshkrim lapidar paraqet një problem qenësor lidhur me thellësinë e ndjenjës fetare tek shqiptarët dhe mund të pranohet vetëm në hipotezën e një krishtërimi sipërfaqsor që prek më shumë sjelljen e tyre se sa shpirtin. Sidoqoftë, sado sipërfaqsore të ketë mbetur doktrina fetare edhe hieja e saj është e mjaftueshme për të nënvizuar faktin që një i konvertuar para së gjithash është një rrenegat, i cili edhe nëqoftëse braktis një kod trimërie për t’a zëvendësuar me një doktrinë nënshtrimi siç është feja – qoftë edhe ajo myslimane – mbi të gjitha ai shpreh një qëndrim frikacaku. Mjafton të mendosh që vetëm një shekull më parë, ky kod trimërie lulëzonte nëpërmjet rregullave të Lidhjes së Vjetër të Skënderbeut, në luftë për jetë a vdekje kundër të pafeve !

.

. E reduktuar në këtë mënyrë në shprehjen e saj hobesiene, revolta e vetvetishme që qenia individuale shpreh ndaj pushteteve (shoqëri, fe, Shtet), fara e luftës që ajo mban në vetvehte, shëndrrohet në një kod me anë të të cilit mund të zbërthehet një sjellje sociale e tërë, pasi nuk duhet harruar që përtej zgjedhjes individuale, bëhet fjalë për një qëndrim të një bashkësie të tërë. Gjithmonë në këtë temë, është mjaft interesante të nënvizohet fuqia tepër relative mbi shqiptarin tonë e kësaj « vlere universale » që karakterizon njeriun në gjendjen e tij natyrore. Kështu, kjo vlerë e shtyn të veprojë në mënyrë të diferencuar vetëm mbi fuqinë fetare ndërkohë që ai i bindet fuqive të tjera pa krijuar probleme ; ajo është e vlefshme mbi disa zona dhe krahina ndërkohë që kuk vrojtohet në të tjera syresh. Shembujt janë të panumurt, mjafton të kesh dëshirën për t’i krahasuar :

.

. – Si shpjegohet që malësorët e Matit dhe të Krujës « urrejnë » me kaq zjarr fenë katolike ndërkohë që fqinjët e tyre më të afërt Mirditorë janë shërbëtorët e saj më të devotë ? Duhet të kuptojmë që të parët janë më të dhënë ndaj artit të bukur të luftës se sa të dytët apo që të dytët duan më tepër armiqtë e tyre se sa të parët ?

.

. – Përse Kurveleshasit e varfër të shtyrë nga uria zgjodhën të ktheheshin në myslimanë « dhe të mbeteshin gjallë »(8) ndërkohë që Himarjotët, të cilët veç një mal i ndan nga të parët, megjithëse po aq të uritur dhe të varfër preferuan të mbeteshin të krishterë ? Nga pikpamja e karakterit, të dytët jo vetëm ngjasin si dy pika uji me të parët por vështirë se mund të përdoren kritere të tilla si vetëadmirimi ose mungesa e mëshirës për të dalluar njërin nga tjetri.

.

. – Nga çfarë kënd vështrimi duhet të kqyrim së fundi lidhjen e ngushtë me krishtërimin të Arbëreshëve ose të Arvanitasve, të cilët lëshuan vendin e tyre gjatë pushtimit otoman për t’u vendosur në Itali ose në Greqi, në krahasim me apostazinë e përgjithshme të sivëllezërve të tyre shqiptarë që mbetën në vend ? E pra, megjithë shtrëngimet e përdorura nga pushtuesi – të cilat a priori janë të njëjta me ato të të gjithë Ballkanit, masa e Arvanitasve të Greqisë nuk pranoi të mohonte fenë e tij të origjinës sikundër ishte rasti i masës së shqiptarëve.

.

.

. ————————————————-

.

. (1) Ky mekanizëm politik nënkupton mes të tjerash, arsenalin e mjeteve të shtrëngimit dhe të ndjelljes të ushtruar ndaj aristokracisë vendase (islamizimin e fisnikëve të rinj, ndarjen e pushtetit në nivelin lokal) si edhe aplikimin e vendosur dhe të përgjithshëm të devshirmes, të shoqëruar me dëshirën për të qeverisur vendin me anë të funksionarëve, të dalë nga rradhët e të rrëmbyerve. Kjo seri masash, e vënë në jetë në një vend të shkretuar nga lufta dhe e braktisur nga pothuaj gjysma e banorëve të tij, ka nxitur islamizimin ; të paktën, ajo ka mundur të krijojë një prirje drejt apostazisë të përgjithshme të shqiptarëve që ndodhi gati dy shekuj më vonë.

.

. (2) Shih mbi këtë çështje : Georges CASTELLAN – Histoire des Balkans (XV – XX siècle), Ed. Fayard 1991 ; si edhe : Ernest WEIBEL – Histoire et géopolitique des Balkans de 1800 à nos jours, Ed. Ellipses, coll. L’Orient Politique, Paris 2002. Shih gjithashtu : Kolektiv autorësh (Instituti i Historisë – Akademia e Shkencave të Shqipërisë)- Historia e Popullit Shqiptar v.I e II , Bot.. Toena, Tiranë, 1994 – 2002.

.

. (3) Shprehja rum e përkthyer në grek që i bashkëngjitet bashkësisë ortodokse të Ballkanit nuk ka asnjë tipar etnik, aq më tepër që në vetvehte ai don të thotë – latin. Ai tregon thjesht lidhjen fetare të të krishterëve të ritit lindor ndaj Kishës të Konstandinopojës. Paralelisht me Rum milet, dy milete të tjera organizohen në gjirin e Perandorisë otomane : ai i armenianëve – millet-i ermeniyan (që përfshin njëkohësisht edhe jevgjit koptë si edhe monofizitët e Sirisë dhe të Egjiptit) nën përgjegjësinë e Kryepeshkopit të Brusës si edhe ai i çifutëve – yahudi millet, i cili përmbledh dy bashkësitë e mëdha sefardim (çifutët e Perëndimit, të Magrebit dhe të Lindjes së Mesme) dhe askenazim (çifutët e Evropës së lindjes dhe të Ballkanit). Mileti i fundit që u njoh si i tillë ishte ai i vllehëve, në vitin 1905. Në periudhën e fundit të Perandorisë, mileti merr tipare laike, emancipohet dhe shkëputet pak nga pak nga autoriteti strikt i hierarqisë fetare.

.

. (4) Megjithë lidhjet e dobëta, Papati asnjëherë nuk e harroi vendin e shqiptarëve si edhe pakicën katolike. Në ballë të përpjekjeve kishtare u vunë arbëreshët e Italisë të cilët, pas Koncilit të Trentos të vitit 1563, mundën të ngrinin disa seminare për formimin e priftërinjve si ai i St Atanassio në Romë (1572) dhe ai Ilirjan në Loreto, pranë Ankonës (1572). Që prej vitit 1622, drejtimi i propagandës kishtare drejt Arbërisë kaloi nën urdhërat e “Sacra Congregatione De Propaganda Fide” e cila krijoi institucione të reja në Fermo, në Romë si edhe në jug të Italisë. Në nivelin lokal, organizmi i Vatikanit rihapi disa misione françeskane në Shkodër, në Pult, në Pukë, Lezhë ose Zadrimë si edhe në Mirditë apo në Krujë. Ofensiva katolike drejt Shqipërisë mori një hov të ri në vitin 1700, me rastin e ngjitjes në fronin papal të Gianfrancesco Albani, alias Klementi i IXtë. Arritja e tij më e madhe ishte mbledhja e Koncilit të peshkopëve të Shqipërisë, i njohur me emrin “Koncili i Arbërit”. Në planin politik, bashkësia katolike shqiptare fillimisht gjeti një njohje dhe një mbështetje tek Franca e cila, nëpërmjet ndikimit të saj mbi Portën e Lartë, fitoi të drejtën e protektoratit mbi të krishterët katolikë të Perandorisë, të zyrtarizuar me anën e Kapitulacioneve të vitit 1673 si edhe ato të vitit 1740. Gjatë shekullit të XVIIItë, ky protektorat u nda me Austrinë e cila gradualisht u afishua si fuqia kryesore mbrojtëse e kësaj bashkësie nëpërmjet nënshkrimit të “Kultus Protektorat” me Perandorinë otomane. Vlera e kësaj marrëveshjeje bëhet edhe më e ndjeshme gjatë shekullit të XIXtë ndërkohë që Rusia kish marë rolin e fuqisë mbrojtëse të bashkësisë së besimtarëve ortodoksë në gjirin e Perandorisë.

.

. (5) Një nga të rrallët që mundohet të hedhë vështrimin mbi këtë aspekt pothuaj të panjohur të historisë së zhvillimit të fesë në Shqipëri është murgu Faveyrial, dëshmia e të cilit është edhe më interesante duke patur parasysh jo vetëm kohën kur është shkruar vepra e tij por edhe formimin e tij si prift. S’ka asnjë dyshim që Ballkani jo vetëm i ka shërbyer si urë kësaj herezie të vjetër për t’u përhapur në Evropë gjatë shekujve të XItë – XIItë, por edhe si terren zhvillimi. Eshtë fakt i njohur që adeptët e manikeizmit ishin të shumtë në Bullgari, në Maqedoni, në Serbi ose në Bosnje – pra në territoret fqinjë të Arbërisë, ndërkohë që Fayverial nënvizon faktin që « në Itali, ata që përhapin manikeizmin quheshin Arbër ». përpara se të citojë Egomnenin e Shën Naumit, i cili jo më vonë se në gjysmën e dytë të shekullit të XIXtë, banorët e krahinës fqinje të Mokrës i quante Bogomilë. Shih : Jean – Claude FAVEYRIAL – Histoire de l’Albanie. Robert Elsie ed. Dukagjini Balkan Books, Pejë 2001.

.

. (6) Përveç personazhit legjendar të Sari Salltikut, hierarqia hyjnore e Bektashinjve përfshinte enigmatikun Haxhi Bektash, themeluesin e urdhërit si edhe Balim Sulltanin që viq në vitin 1516. Doktrina e predikuar nga ky i fundit mbështetej mbi trinitetin e shenjtë të Allahut – kuintesenca hyjnore, të Muhameti – Drita dhe të Aliut – Princi i të gjithë Shënjtorëve, të cilat sipas Bektashinjve përbëjnë të njejtin dhe të vetmin person.

.

. (7) Aristidh KOLA – Arvanitasit dhe Prejardhja e Grekëve, Vështrim Historik – Folklorik – Politik – Gjuhësor, Shtëpia Botuese 55, Tiranë 2002.

.

. (8) Në veprën e tij të kushtuar Shqipërisë, të zbuluar dhe të botuar vetëm vitet e fundit, prifti Faveyrial sjell një mori faktesh të mbledhura nga autorët e kohës që flasin lidhur me apostazinë e shqiptarëve. Kështu “Kurveleshasit, të shtyrë nga një uri e tejskajshme, paskëshin dërguar disa priftërinj për t’i kërkuar Peshkopit të Delvinës lejen për të përzierë lakrat dhe miellin me qumështin dhe me djathin. Meqënëse Peshkopi i kish kërcënuar me Ferrin dhe me mallkimin e tij po qe se ata do të bënin këtë lloj përzierje, banorët atëhere u shprehën: vendimi që ne të vdesim nga uria është një vetvrasje, si pasojë një krim i cili meriton Ferrin. Edhe që të na vrasin, është një krim që meriton Ferrin. Përpara se të shkojmë kështu në Ferr, nga çdo anë që të nisemi, më mirë ja vlen që të shkojmë aty më vonë dhe të ruajmë jetën tonë. Me të thënë e me të bërë: ata u kthyen qe të gjithë në myslimanë”. Akti i kurveleshasve nuk ishte një akt i izoluar por ai shkruhet në një varg apostazish kolektive që prekën jo vetëm viset e Shqipërisë por njëkohësisht edhe viset e Maqedonisë dhe të Bullgarisë. Shih: Jean – Claude FAVEYRIAL – ibidem.

Metafizikë estetike.

 

Shopenhauer: ” njeriu është një kafshë metafizike”

 

Për dikë si puna e ime, i lindur dhe i rritur në një vend të tillë si Shqipëria – dikur laborator i socializmit të vërtetë – dhe njëkohësisht, thellësisht i ndjeshëm ndaj letërsisë dhe artit, një pyetje e tillë si : « Në ç’raporte qëndron Artisti ndaj Artit të tij, kur pushteti kontrollon çdo qelizë të jetës publike dhe mbarështron jetën kulturore nëpërmjet një doktrine ? » mbetet gjithmonë jo vetëm aktuale por edhe pa përgjigje. Horizonti ndriçohet menjëherë, pas zëvendësimit të fjalës pushtet me rregjim komunist.

.

. Tashmë gjithkush e di se Realizmi Socialist i përgjigjet doktrinën në fjalë, postulati kryesor i të cilës jepej nga Neni 1 i statutit të Lidhjes së Shkrimtarëve të Bashkimit Sovjetik në vitin 1934 :

.

. « Realizmi socialist, duke qënë metoda themelore e letërsisë dhe e kritikës letrare sovjetike, kërkon nga artisti një përfaqësim të vërtetë, historikisht konkret, të realitetit në zhvillimin e tij revolucionar. Nga ana tjetër, vërtetësia dhe karakteri historikisht konkret i përfaqsimit artistik të reales duhet të kombinohen dhe t’i përshtaten detyrës së transformimit dhe të edukimit ideologjik të punonjësve në përputhje me shpirtin e socializmit ».

.

. Megjithë kornizën tejet të ngushtë doktrinore, është për t’u habitur se metoda tërhoqi në gjirin e vet artistë dhe krijues të mirëfilltë, gjurma kohore e të cilëve ka tejkaluar imperativat e epokës (Majakovski, Gorki, Einstein, Barbus…). Ndërkohë, të tjerë gjetën në të tema dhe frymëzime, krijuan vepra bile edhe kryevepra (Shollohov, Breht, Kadare…).Cila është hipoteza që ndriçon këtë realitet kontradiktor : utopi shoqërore e Njeriut, në kërkim të një mirëqënieje kolektive, universale dhe të përjetshme ? apo konstruksion intelektual i Artistit, adept i një Feje të re, në të cilën e Ardhmja transhendente zëvendëson Zotin tradicional, tashmë të vdekur ?

.

.
.

. Artisti dhe Pushteti.

.

. Raporti mes Artit dhe Realitetit është një çështje po aq e vjetër sa edhe vetë filozofia dhe mendimi njerëzor. Megjithëse është realiteti që sugjeron temat dhe furnizon modelet, intuita njerëzore i druhet “grackës” tejet të dukshme dhe kërkon diçka tjetër, të fshehur. Ndoshta, çdokush që e ndjen vehten Artist kupton intuitivisht atë çka sociologu Barthès e thotë shkoqur: « forca lëvizëse e artit gjendet në mospërputhjen thelbësore mes formës dhe reales ».

.

. Sidoqoftë, realiteti dhe realja imponohen vetvetiu, qoftë si skicë fillestare mbi të cilën punon imagjinata pjellore e artistit, qoftë edhe si pasqyrë e ndërsjelltë, me të cilën krahasohet vetë krijimi. Edhe Aristoteli kur vlerësonte tragjeditë antike si katarsis të nevojshëm për spektatorin dhe shoqërinë, ngulmonte se edhe ngjarjet mitike që qëndronin në bazë të tyre duhet të paraqiteshin me “vërtetësi” : ja pra, problematika reale përballej me përgjigjet imagjinare. Është po i njejti Aristotel që ka thënë : “është padyshim e pamundur të kenë egzistuar njerëz sikundër i ka pikturuar Zeuksis (një piktor fort i çmuar i Antikitetit), por ai i ka krijuar më të mirë se sa kanë qenë, pasi ajo çka jepet si shembull duhet të jetë e shkëlqyer”.

.

. Ja pra, realiteti « i përmirësuar », « i përpunuar », « i përshtatur » ; thjesht « i orientuar » për të mos thënë « i ideologjizuar ». Pasi të gjithë të fuqishmit e kësaj bote – që nga Filozofi deri tek Kisha, nga Princi tek Partia – kanë kuptuar se Arti është njëkohësisht një forcë, një mjet që zotëron një ndikim të fuqishëm mbi shoqërinë. Artistit vetë i mbetej zgjedhja e epitetit që mund të vinte mbi realizmin e tij : mistik, klasik, romantik, natyralist, fantastik, kritik sikundër dhe su- ose sur-… Ndërkohë, më të maturit prej tyre janë munduar të rrinë sa më larg pushtetit.

. Le të tregohemi shpirtgjerë duke thënë se zgjedhja individuale është e vështirë – për të mos thënë e pamundur : në një krah të kandarit qëndron pavarësia aq e çmuar e krijimit, ndoshta edhe harresa dhe nga ana tjetër, paraja dhe lavdia personale, zvetënimi material ose moral.

. Sejcili sipas meritës, sejcili sipas moralit !

.

. Antifashist i bindur por komunist ende i pavendosur, Bertold Brehti estet, një nga « baballarët » e realizmit socialist, në shkrimin e tij « Popullaritet dhe Realizëm » të botuar në vitin në 1938, shpall se :

.

. «Realist do të thotë : ai që zbulon shkak-pasojën e ndërlikuar të raporteve shoqërore, ; ai që denoncon idetë mbizotëruese si ide të klasës mbizotëruese ; ai që shkruan nisur nga pikpamja e klasës që i ka gati zgjidhjet më të gjera lidhur me vështirësitë më të ngutshme në të cilat përpëlitet shoqëria e njerëzve ; ai që nënvizon momentin e evolucionit të gjithçkaje ; ai i cili është konkret, gjithë duke lehtësuar punën e abstragimit », ose pak më tej : « .. duhet kritikuar realiteti duke i dhënë këtij të fundit një formë, ai duket kritikuar në nje mënyrë realiste. Është pikërisht elementi kritik i cili mbetet vendimtar për dialektikun, pasi në brendësi të tij qëndron edhe angazhimi ».

. Pikërisht, fakti i të qenit jashtë pushtetit lejoi Bertold Brehtin qytetar, babain e teatrit epik dhe krijuesin e konceptit të « distancimit » – marrëdhënies së re mes aktorit dhe spektatorit « në kufi të estetikës dhe të politikës » – t’i drejtohej udhëheqjes së partisë, në qershor 1953, me rastin e revoltës së puntorëve në RDGJ :

.

. Populli, për shkak të fajit të tij, ka humbur besimin e Qeverisë së tij.

. Dhe, veçse duke dyfishuar përpjekjen, ai mund t’a rifitojë atë rishtas.

. A nuk do të ishte më e thjeshtë për Qeverinë,

. Të shpërndante popullin dhe të zgjidhte një tjetër ?

.

. Nuk besoj se distanca me pushtetit ka qenë preokupimi kryesor i epigonit të tij të shquar shqiptar Kadare, i cili një çerek shekulli më vonë, nënëshkruan artikullin : « Realizmi socialist-arti i madh i revolucionit » në gazetën « Zëri i Popullit » të datës 13 janar 1974, ku mes të tjerash lexojmë :

.

. « Realizmi socialist është art i së ardhmes. Asnjë art i gjertanishëm nuk mund të jetë i krahasueshëm më të për nga mundësitë, epiciteti, thellësia, dramaciteti dhe niveli i lartë ideoartistik. Këtë omnipotencë ja jep atij revolucioni komunist. Realizmi socialist [..] nuk u bindet kanoneve, rregullave dhe dogmave, sic pretendojnë armiqtë e tij të hapur, ose miqtë e tij të rremë. Ai u bindet vetëm ligjeve të revolucionit, i njeh dhe i respekton ato ligje, dhe pikërisht në këtë qëndron jo dobësia dhe jetëshkurtësia e tij, por përkundrazi forca dhe pavdeksia e tij. Nganjëherë vetë ne shkrimtarët dhe artistët e realizmit socialist, nuk i njohim, ose nuk i përdorim dot mundësitë e pakufishme të këtij arti. Marksizmi na mëson që shpesh herë qëllon që shija e parë e klasës së fitimtarëve mbart me vete elementë të shijes së fundit të klasës së të mundurve. Shkëputja nga kjo shije është një detyrë e vazhdueshme e të gjithëve, dhe veçanërisht e ne krijuesve ».

 

 Artisti dhe Liria.

 Duke përshkuar blogun e artistit Toni Milaqi, nuk mund të anashkalosh pa komentuar „kredon“ e tij që shprehet në formën e mëposhtme :

 Nje artist, nje intelektual, s’ka se si te rrije indiferent kundrejt ketyre shfaqjeve te dhunshme te Pushtetit, te cdo tipi. Nje artist s’mund te jete anashkalues! Nuk mund te rrish pafolur kur ndesh kasaphanen e Shtetit , perkundrejt Individit….

 “Prekja e Pushtetit” eshte e eger; dhe fatkeqesisht Individi eshte gjithnje i lakuriqte, i pambrojtur, dhe i vetem, perballe ketyre “perbindeshave social” te krijuar prej vete tij.

 Dashur padashur, mendja më shkon tek shprehja e njërit prej paraardhësve të tij të lavdishëm, Pikaso, i cili jo vetëm realizon pikturën “Guernica” në vitin 1937, por edhe e ilustron me anë të një teksti, të shkruar nga dora e tij :

Ç’mendoni ju se është artisti ?
Një idiot që ka veç sy në rastin e një piktori, veç veshë në rastin e një muzikanti, ose një lirë në çdo kat të zemrës në rastin e një poeti apo që ka veç muskuj në rasti e një boksieri ?

Krejtësisht gabim, ai është njëkohësisht një qënie politike, vazhdimisht në përgjim ndaj të ngjarjeve cfilitëse, të zjarrta ose të ëmbla të botës, që ripërtërin krejtësisht vetvehten në funksion të imazhit të tyre. Si do të ish e mundur ndryshe që ai të çinteresohej në lidhje me të tjerë njerëz, dhe në sajë të cilës shkujdesjeje fildishore, të çkyçej nga ajo jetë të cilën na e sjell me aq bollëk ? Jo, piktura nuk është bërë për të dekoruar apartamentet. Ajo është një instrument e luftës sulmuese dhe mbrojtëse kundër armikut.

Ja pra, përgjatë një shekulli, vështrimi i Artistit ka mbetur pothuaj i pandryshuar dhe angazhimi i tij intelektual dhe politik nuk ka marë asnjë rrudhë. Cilit rend i përket ky angazhim? Çfarë elementë të shpirtit angazhon Artisti në punën e tij krijuese dhe cili është mekanizmi i ngërthimit të këtij angazhimi në veprën e tij, në atë marrëdhënie të vazhdueshme me Tjetrin -spektator?

I lirë të kritikojë, të shprehet – i lirë të shëndrrojë, të krijojë. Artisti paraqitet si një demiurg, i aftë të ngjizë lëndën nga asgjëja. Në mos, si një revolucionar, si një pararendës i të gjithë ndryshimeve – i aftë për të guxuar të gjitha “të pabërat” dhe të gjitha thyerjet me konformizmat e mjedisit. Edhe në këtë rast, dykuptimësia është e dukshme pasi ushtrimi i kësaj lirie të të krijuarit mund të jetë e lumtur sikundër dhe e dhimbshme, ndërtuese sikundër dhe shkatërruese. Një hap ndan artistin gjenial nga atë të mallkuar ndërkohë që si i pari dhe iI dyti, lindin, rriten – bile dhe vdesin – brenda një konteksti institucional (rregulla dhe norma), pësojnë dhe jetojnë presione ose tensione socio-politike (konjuktura), ushqehen me idetë dhe kontradiktat e epokës.

Ndërkohë, Arti i tij dëshmon lidhur me një farë lirie metafizike të formës kantiane: njeriu krijues përpiqet të çlirohet përkundrejt natyrës, artisti përpiqet të çlirohet përkundrejt epokës në të cilën jeton, kritika përpiqet të çlirohet përkundrejt vetëgjykimit të brendshëm dhe perkatësive të momentit… E megjithatë, gjithçka mbetet e dykuptimshme pasi diku krijohet përshtypja e një lloj lirie të pamjaftueshme, të pakënaqshme – ndoshta për shkak të përvojës që mbështjell ushtrimin e lirë të gjykimit estetik, njëkohësisht të bezdisur nga perspektiva e një lirie morale të dyshimtë si dhe nga çfaqjet e dukshme të një determinizmi natyror.

Padyshim, Artisti banohet nga një force të magjishme që tejkalon talentin dhe dhuntitë e tij personale; ndoshta paditur, ai bëhet bartës i një ideje esenciale që regjeneron shpirtin e njeriut, të sejcilit. Dhe është pikërisht ky shartim mes talentit dhe magjisë, mes forcës dhe idesë, mes frymëzimit të vetvetishëm dhe përvojës pasuruese, të pandërgjegjshmes dhe të ndërgjegjshmes që qëndron në thelb të vetë Artit që e shëndrron këtë fundit në një proces unik dhe të papërsëritshëm, të aftë të tërheqë vështrimin dhe të ngjizë reflektimin. Thjesht, të krijojë ndjenjën që i reziston kohës dhe që shtyn tej harresën.

Të shëndrrojë botën në të cilën jeton dhe me këtë rast shoqërinë njerëzore, sigurisht, por në ç’mënyrë? Edhe kur është i bindur se veprat e artit nuk janë thjesht objekte për t’u varur në mur, që dekorojnë parqet publike ose që kënaqin veshin me harmoninë e tyre qiellore, ai dyshon dhe druhet t’u japë atyre maksimumin e kuptimit, në funksion të asaj çka ai percepton, përndjen dhe jeton. Pasi diçka e brendshme i pëshpërit se e veçanta në art është pikërisht ajo çka nuk arrihet të kuptohet ndërkohë që liria e përdorimit të teknikave dhe e mjeteve të shprehjes është shprehja vetë e lirisë, në formën e saj më të pastër.

 “Arti – sikundër thotë edhe Hannah ARENDT – nuk detyrohet nga asgjë, bile edhe nga vetë e vërteta”.  

A jemi gati të vdesim për Afganistanin?

Asnjëherë s’më kishte shkuar mendja të ngrija një pyetje të tillë, megjithëse e dija se nja 150 ushtarakë shqiptarë gjenden ndërkohë në vendin e talibanëve – ndërkohë që rreth 120 të tjerë gjenden në Irak. E pra, pyetje të tilla tashmë mund të ngrihen me plot gojën pasi, së pari mund të krenohemi se bëjmë pjesë në NATO – dhe si pasojë, na takon të shkojmë aty ku na thërret detyra – dhe jo më dëshira e mirë, dhe së dyti, pasi Kryeministri z. Berisha njoftoi lajmin e gëzuar se kontingjenti shqiptar në Afganistan do të rritet me rreth 100 ushtarakë të tjerë, ndërkohë që një njësi do të shkojë në Darfur për të përforcuar forcën shumëkombëshe. Meqënëse ende të rrallë janë ata që e njohin mirë Sudanin – dhe Darfurin, ja përse zgjodha Afganistanin për t’a vënë në titull.

.

. Sidoqoftë, tashmë që hymë në NATO, “teorikisht” edhe zgjedhja e vendit ku mund të shkojmë për të vdekur është më e gjerë. Pasi nga ana tjetër, vetë logjika thotë që është më interesante të vdesësh për Italinë, për Francën, Gjermaninë ose Anglinë – pa përmendur Shtetet e Bashkuara ose Kanadanë që përbëjnë edhe must-in e zgjedhjes. Një këmbë më poshtë duhet të rradhiten kandidatët që shkojnë për të vdekur për Norvegjinë ose Islandën (s’besoj të jetë fort e këndshme të vdesësh në një të çarë akullnaje ose në një gejzer) si edhe ata që do të zgjedhin vendet balltike ose fundja, Poloninë. Së fundi, s’ma merr mendja që kandidatët të shtyhen për të vdekur për Bullgarinë ose Rumaninë – aq më tepër që gjyshërit e tyre kurbetqarë kanë lënë kockat në këto vende edhe përpara se NATO-ja jonë të shihte dritën e diellit. Ama, ata që shkojnë për të vdekur në Afganistan duhet të jenë jashtë kategorisë, pasi ky i uruar vend që prodhon veç hashish dhe opium s’bën pjesë as në NATO!

.

.

. Me gjithë karakterin fisnik të gjestit, të vdesësh për NATO-n është njëra anë, por ama me kusht që të të ftojnë të vdesësh për vendet e mësipërme. Pasi si mund të vdesësh pa qenë i ftuar? Tani për tani në listë është veç Afganistani, Iraku – si edhe Darfuri, ndoshta nesër lista e vendeve që do të na e akordojë këtë nder mund të zgjatet. Ama, kush të garanton se Amerika ose Italia do të na e japë këtë të drejtë kaq legjitime?

. Imagjinoni kapterin shqiptar që i shkruan letër komandantit dhe i kërkon se është gati të vdesë për Italinë, sigurisht në kuadrin e NATO-s. Komandanti i togës ja përcjell kërkesën, të themi, komandantit të bataljonit i cili kontakton Komandën e brigadës. kjo e fundit njofton atë të divizionit, ajo e divizionit ja përcjell asaj rajonale dhe përfundimisht, kërkesa sublime mbrrin në Shtabin e përgjithshëm. M’a merr mendja, se edhe Shtabi nuk vendos vetë por kontakton Ministrinë. Dhe ja, letra e ushtarit tonë arrin në dorën e Ministrit. Ministri gjeneral-inxhinier sigurisht ja raporton atë Presidentit Komandant-i-Përgjithshëm veteriner që sipas protokollit duhet t’ja përcjellë Presidentit të Italisë. Nga ky moment, kërkesa aq e çmuar e ardhur nga Shqipëria aleate fillon edhe zbret shkallët e hierarqisë italjane për të mbrritur në hallkën e duhur – dhe në këtë rast, duke mos patur informacion të mjaftueshëm për shkallëzimet e ushtrisë italjane, le të themi se përfundimisht ajo arrin mbi tavolinën e zyrtarit që do te marrë vendimin. Si do t’i përgjigjet ai kësaj kërkese?

.

. M’a merr mendja se fillimisht, ai do të habitet dhe më pas do të mrekullohet. Ja një ushtarak shqiptar, i gatshëm të vdesë për Italinë në kuadrin e NATO-s. Por sidoqoftë, protokolli e kërkon të pyesë fillimisht : a ka ndonjë ushtarak italjan i gatshëm të vdesë për Shqipërinë? Jo për gjë, por të paktën të ruhet reciprociteti… Dhe pikërisht në këtë moment, çështja ndërlikohet. Imagjinoni vetë : në 3 prill, me rastin e pranimit të Shqipërisë në NATO, një farë Marcello FOA botoi një shkrim të titulluar « “Siamo pronti a morire per l’Albania? » i cili brenda tre-katër ditësh tërhoqi 130 reaksione. Reaksionet e shkruara nga shqiptarët (90% të numrit të përgjithshëm) shkonin në të njejtin drejtim me atë të kapterit tonë, ndërkohë që asnjë prej italjanëve që u përgjigj s’mori guximin të shkruante « jam gati të vdes për Shqipërinë ». Fort e çuditshme mes te tjerash, pasi baballarët dhe gjyshërit e tyre pra kishin vdekur në Shqipëri – ndoshta jo për Shqipërinë por për Duçen, sidoqoftë në Shqipëri… A jua merr mendja se përgjegjësi italjan i « të vdekurit në Itali » do t’i akordojë një përgjigje pozitive kërkesë së kapterit tonë trim? Personalisht, mendoj se jo.

.

. Ç’do të ndodhte vallë sikur ky kapter të kish patur idenë estravagante të vdiste për Luksemburgun? Cilin nga ata pesë ushtarët e tij do të kish dërguar Duka i Madh si shkëmbim të vdiste në Shqipëri? Ç’do të ndodhte vallë sikur, krahas kapterit thanatofil, të dilnin edhe nja një mijë ose dy mijë ushtarakë të tjerë, të gashëm të vdisnin sipas dëshirës kush në Kanada – bile në Toronto, kush në Belgjikë – mundësisht në Anderleht, pse jo pranë stadiumit të famshëm, i treti në Gjermani – Mynih dhe në krah të birrarisë gjigande, i katërti në Danimarkë – në Kopenhagë pranë statujës së Sirenës së vogël, i pesti në Hollandë diku pranë lopëve laramane ndërkohë që kolegu i tij preferon mullinjtë me erë… dhe i fundit në bregdetin kroat? Do të duhej një Ministri e re në Tiranë, ajo e NATOS, me drejtoritë përkatëse mes të cilave ajo «e « të vdekurit për NATO-n ». Ja pra, natyra e problemeve të reja që mund të krijohen!

.

. Le të tregohemi disi racionalë edhe në fusha të tilla metafizike si ajo e të vdekurit: tingëllon disi fallco të kërkosh të vdesësh qoftë edhe me dëshirë dhe me entuziazëm për dikë që është më i fuqishëm se sa ti. Pasi gjithkush mund të mendojë se në origjinë të kërkesës qëndron interesi material. Larg qoftë!

. Ja përse ndoshta edhe ai FOA italjani nuk e shtron pyetjen e tij “Siamo pronti a morire per l’America?” por gjen dikë të cfilitur si Shqipëria për të bërë debat…. Në nivelin tonë modest, na mbetet të kqyrim më poshtë se ne.. dhe me këtë rast të pyesim dhe të debatojmë lidhur me Afganistanin.

.

.

. * * *

.

. Sidoqoftë, tash për tash, kemi vetëm Afganistanin si shesh lufte dhe vdekjeje. Të shpresoj gjithsesi, se ushtarakët tanë nuk do të kenë idenë e rrezikshme të marrin me vehte kallashnikovët e tyre legjendarë pasi, larg qoftë, ja ju mbaruan fishekët.. Atëhere, ka shumë mundësi të bien në ato fishekët delijorgjianë të MEICO-s dhe nuk guxoj të imagjinoj hatanë.

Nën shenjën e gjysëm-hënëzës.

. (Shqiptarët dhe Perandoria Otomane -1)

.

.

.

Pamja e përgjithshme që çlirohet nga vepra e historianëve ballkanikë, duke përfshirë këtu edhe ata shqiptarë, lidhur me periudhën e pushtimit otoman është ajo e një « nate » pa fund, e ndriçuar vetëm nga shkrepëtimat e shkurtra të kryengritjeve dhe të revoltave popullore. « Zgjedha » otomane kthehet në këtë mënyrë në një gjenerator violence, shtypjeje dhe prapambetjeje kombëtare, me fjalë të tjera një burim i pamasë inercie që zotëron fuqinë e ngadalësimit të jetës shpirtërore dhe intelektuale të popujve, të paktën deri në fundin e shekullit të XIXtë.

.

. Ky prezantim sintetiko-patriotik i një periudhe që zgjati disa shekuj ka meritën e justifikimit të një farë vonese politiko-ekonomiko-ideologjiko-kulturore të vendeve të këtij rajoni lidhur me pjesën tjetër të Evropës si edhe të lavdithurjes të të kaluarës heroike të popujve ballkanikë, por ajo mbetet krejtësisht e paaftë të shpjegojë një varg shëndrrimesh socio-ekonomike dhe shpirtërore që ndodhën brenda hapësirës ballkanike dhe që gëdhendën banorin e saj të ditëve e sotme. Një vështrim i jashtëm, më pak i pasionuar dhe më analitik, ve në dukje një pafundësi nuancash hapësinore dhe kohore, një proces të tërë dhe tepër të ndërlikuar të shkëmbimeve reciproke dhe si pasojë, një shkrirje ndërkulturore dhe etnike në gjirin e një perandorie e cila, larg çdo mendimi të parafabrikuar dhe të paramenduar, ishte – bile me tepricë – një Shtet tepër i strukturuar, raportet shoqërore dhe shkalla e tolerancës të të cilit tejkalonin mjaft ato të shteteve të tjera evropiane të epokës të tij.

.

. Po qe se thellojmë kqyrjen e kësaj epoke gjatë të cilës shqiptarë dhe otomanë bashkëjetojnë me dashje ose pa dashje, pra me hir apo pahir, një ngjarje e tillë siç është islamizimi i shqiptarëve nuk mund t’i shpëtojë edhe vështrimit më të shkujdesur. Pasi të merren një nga një – ose në grup – arsyet e mundëshme ose të menduara si të tilla, të afta dhe të mjaftueshme që të ndërtojnë një përgjigje ndaj pyetjes që fillon si zakonisht me një : Përse…. ? një pyetje tjetër e paevitueshme vjen dhe shtrohet : Si është e mundur që tërësia e këtyre faktorëve kaq të zakonshëm nga pikpamja e jetesës së përditshme dhe sipas të gjitha gjasave, të përgjithësuar në të gjithë hapësirën ballkanike, të godasë vetëm shqiptarët duke i « detyruar » të kthehen në myslimanë ndërkohë që « kursen » fqinjët e tyre të drejtpërdrejtë grekë ose serbë ?
Ky shembull, zgjedhja e të cilit nuk është krejt e rastësishme, mer vlerën e një simboli pasi ai lejon sidoqoftë të imagjinohet se përgjigja jo vetëm nuk mund të rrethqarkohet me kufij kohorë, por ajo nuk mund t’i referohet një përbërësi njerëzor pa përmendur edhe grupin e gjerë ku ai bën pjesë dhe aq më pak ajo mund të përfitohet nëpërmjet konsideratave të natyrës utilitariste. Ndërkohë, kjo pyetje sikundër dhe përgjigja e saj ndoshta nuk i përshtatet fort shijeve të atyre të cilët betohen mbi kombin – sikundër të tjerët betohen mbi biblën ose kuranin. Me fjalë të tjera, ai është shembulli vetë dhe më i goditur që ilustron idenë qëndrore të esesë tonë, e cila përmblidhet në frazën e mëposhtme :

.

. në lidhje me këtë univers shqiptar që merr format e një labirinti (1), nuk mund të merret guximi të shtrohen pyetje qoftë edhe të thjeshta në pamje, pa patur bindjen që përgjigja mund të trondisë dhe të rrëzojë një ndërtesë të tërë të të menduarit, një sistem të tërë të ngritur mbi bazën e paragjykimeve ose të vrojtimeve të ngutura.

.

.

Që prej kalimit të kalifatit në duart e turqve otomanë, në vitin 1517, Sulltani u konsiderua si Kalif, si « zëdhënësi » i Profetit dhe përfaqsuesi i Allahut mbi tokë (2). Ai ishte zoti shpirtëror dhe kohor i besimtarëve në gjirin e një Shteti mbi-dhe-jashtë-kombëtar dhe detyrat e tij të para ishin mbrojtja dhe përhapja e Islamit. I vetmi pushtet paralel që u tolerua nga ana e Sulltanit ishte ai i kishës ortodokse. Imponimi i Patriarkatit Ekumenik të Konstandinopojës si « qendra e parë dhe e vetme shpirtërore dhe administrative » e të gjithë të krishterëve ortodoksë të Perandorisë (3), sikundër dhe njohja e « imunitetit të tij, të jo-taksimit si dhe të paluajtshmërisë » së tij i dhanë këtij Patriarkati një fuqi të padiskutueshme kohore dhe një juridiksion të drejtpërdrejtë që u shtri mbi pjesën më të madhe të territoreve të pushtuara. Në shpërblim të këtyre privilegjeve, kisha ortodokse njohu pushtetin politik otoman dhe garantoi besnikërinë e të gjithë të krishterëve të nënështruar, duke ruajtur gjithnjë orientimin e saj anti-latin.

.

. Çdonjeri kishte vendin e tij si dhe rolin e tij të paracaktuar në gjirin e shoqërisë otomane, të udhëhequr dhe të administruar nga ligji qiellor : nga njera anë ishte Mjeshtri i Madh, i vetëm dhe i padiskutueshëm nga pikpamja fetare, po gjithësesi i ndihmuar gjatë ushtrimit të pushtetit të tij nga kasta e ushtarakëve, që mbetej gjithmonë laike. Nga ana tjetër e murit në parim i pakalueshëm, gjendej tufa – raja, të cilës i duhej të shlyente detyrimet : myslimët, besimtarë dhe qytetarë me të drejta të plota duhet të paguanin për mbrojtjen e tyre ndërkohë që zimit jomyslimanë, duhet të paguanin për egzistencën e tyre, duke shlyer xhizjen – blerjen e jetës, ose e thënë ndryshe taksën për kokë. E vetmja mundësi për të përfituar qytetarinë dhe me të njejtin rast mundësinë për të luajtur një farë roli administrativ ose politik ishte kthimi në mysliman. Qytetarë të rangut ose të zonës së dytë, zimit sidoqoftë mund të ruanin fenë e tyre të origjinës, elementët e kulturës dhe të gjuhë së tyre si dhe një farë autonomie lokale. Ishte ky rasti i pothuaj të gjithë popujve ballkanikë, duke përfshirë këtu grekët dhe serbët, fqinjët e afërt të shqiptarëve. Kemi të drejtë të mendojmë se në rastin e shqiptarëve, pushtimi otoman përdori të njejtat receta, çka don të thotë që pushtetit të ri ju desh të përshtatet me permanencën e institucioneve dhe të traditave të mëparshme, pasi një nga shqetësimet e tij kryesore ishte integrimi i popullatave të nënshtruar në gjirin e Perandorisë otomane. Me fjalë të tjera, vendosja e rendit dhe sigurimi i begatisë si kushte të domosdoshme të funksionimit të mirë të sistemit timarial mbizotëronin në lidhje me konsiderata të natyrës thjeshtësisht shpirtërore. Kjo gjë nënkupton që, edhe në rastin e fesë, otomanët duke mbetur besnikë të parafytyrimit të tyre të Islamit klasik, nuk çfaqnin tendenca të rritura ndaj asimilimit ose kthimit në myslimanë të popullsive të nënshtruara. Mjafton t’i besojmë të dhënave të rregjistrave turq të vitit 1520 sipas të cilave vetëm 3% e numrit të përgjithshëm të familjeve shqiptare ishin kthyer ndërkohë në myslimane.
Kontaktet e para të qëndrueshme mes dy botëve (të krishtere dhe myslimane) u vendosën gjatë shekullit të XIVtë (4). Le të kujtojmë se një numur jo i vogël fisnikësh bizantinë dhe latinë ju bënë thirrje reparteve otomane që « shisnin » forcën e shpatës atij që i paguante më mirë, shpesh për të luftuar dhe mposhtur fqinjin e tij të bezdisshëm. Kështu bëri despoti serb i Janinës Thoma Preljuboviçi mes viteve 1380 dhe 1382 për të larguar tej arbërin Gjin Bua Shpata, që rrezikonte pushtetin e tij, ose baronët latinë Açajuoli dhe Toko të qyteteve të Artës dhe të ishujve fqinjë për t’i vënë fre shqetësuesit Gjon Zenebishi mes viteve 1381 dhe 1384. Edhe vetë arbërit nuk mundën të shpiknin receta më të goditura, sipas shembullit të Thopiave të Durrësit që përdorën ushtrinë e mercenarëve otomanë për të hequr qafe Balshajt e Shkodrës.

.

. Rastet e para të kthimit në myslimanë ndodhën në shekullin e mëpastajmë, me vendosjen e fuqisë otomane në Ballkan dhe ato prekën në rradhë të parë aristokracinë vendase. Të diktuara nga nevoja ose nga detyra e bindjes ndaj më të fortit, sipas ritmeve të shëndrrimit të tyre në vasalë të Sulltanit, fisnikët u shtrënguan të dërgonin djemtë e tyre si pengje në oborrin e sulltanit që në moshë të njomë. Të rinjtë, nëpërmjet integrimit në rrethin e ngushtë të sulltanit si pazhë – iç ogllanë, duhej të jepnin prova të bindjes së tyre dhe të nënshtrimit përgjatë gjithë procesit të nxënies të fesë dhe të traditave otomane për t’i shërbyer sa më mirë interesave të Portës së Lartë. Këto ishin edhe kushtet sine qua non që lejonin ngjitjen e shkallëve të pushtetit (5).

.

. Periudha e përplasjes të drejtpërdrejtë mes otomanëve dhe shqiptarëve që praktikisht mbulon gjithë shekullin e XVtë, përtej aspektit të tij të natyrës thjesht ushtarake me sulmet e pandërprera dhe me operacionet ndëshkimore, nxorri në rradhë të parë një formë veçanërisht të urryer të pengmarrjes të praktikuar nga sulmuesit : rrëmbimin e fëmijëve meshkuj. Kjo praktikë mizore, e vendosur nga sulltani Murat i Irë dhe e institucionalizuar nga sulltani Murat i IItë nën emrin e devshirmes, u praktikua mbi të gjithë vendet e krishtera dhe zgjati praktikisht deri në shekullin e XVIItë ; ajo u detyrua nga nevojat e pafundme në burime njerëzore të një Perandorie e cila shtrihej mbi tre kontinente, e pajisur me një makinë lufte të mrekullueshme dhe me një administratë pletorike. Ajo u dëshërua nga ana e një sovrani të vendosur për të mos ndarë pushtetin e tij të pakufizuar me një aristokraci ushtarake të trashëgueshme ; a kish gjë më të natyrshme në këto kushte se sa të thithte kontigjente të tëra djemsh të rinj të talentuar, skllevër anonimë të përkushtuar dhe pa skrupuj të veçantë, në atë rezervuarin e pamasë njerëzor të popujve të nënshtruar ? Të detyruar të ndiqnin një stërvitje intensive dhe një indoktrinim të thellë deri në moshën 20 vjeçare, të rinjtë kul ose ogllan mbaheshin nën vrojtim të kujdesshëm dhe përzgjidheshin sipas kritereve tepër të përcaktuara : më të talentuarit dhe më të devotët mes tyre ishin destinuar të integronin strukturat perandorake (pallati, administrata, garda e afërt e sovranit), të tjerët mbushnin rradhët e ushtrisë së re, trupës së jeniçerëve.

.

. Shtrirja e mëtejshme otomane në kurriz të vendeve evropiane siç ishte rasti i zbarkimit në brigjet italjane, pushtimi i fortesave venedikase në Mesdhe dhe kalimi i Danubit, bëri të nevojshëm një varg koalicionesh mes Papatit, Venedikut, Austrisë dhe Spanjës për të ndalur dhe mundësisht për të larguar rrezikun turk. Kjo situatë përcaktoi edhe fillimin e një ofensive perëndimore me përmbajtje të theksuar të krishtere drejt vendit shqiptar, dhe veçanërisht drejt zonave autonome të Malësisë me qëllim krijimin e terrenit të përshtatshëm për zbarkime të mundshme. Kështu mendohej se kryengritjet lokale do të përgatisnin bazën e nevojshme të nisjes. Në këtë kontekst shkruhet kryengritja e vitit 1537 e banorëve të Himarës dhe të Labërisë kundër ushtrisë turke që përgatiste sulmin drejt brigjeve të Puljes, lëvizja « guerrilje » e viteve 1570 – 1571 që ndezi zona të tëra të shqipërisë (Dukagjin, Shkodër, Lezhë, Elbasan et Himarë), në vigjilje dhe pas betejës detare të Lepantos (6). Të njejtit qëllim i shërbyen edhe një varg kuvendesh të përgjithshme të mbajtura në truallin shqiptar : i pari në Mat, në nëntor të vitit 1594, i dyti në Dukagjin në vitin 1601 – në prezencë të më tepër se 2.600 pjesëmarrësish të ardhur nga 14 krahina të vendit. Emëruesi i përbashkët i këtyre kuvendeve ishte zgjedhja e Papatit në rolin e bashkëbiseduesit të privilegjuar për të mos thënë të vetëm.

. Më tepër se sa një refleks i thjeshtë i natyrës identifikuese, thirrja e drejtuar Papës përfaqëson shqetësimin që mbizotëronte në zonat e thella katolike të vendit ndaj përparimit të fesë myslimane si dhe nënvizon gjendjen shpirtërore të parisë dhe të njerëzve të thjeshtë, të trashëguar nga periudha skënderbejane : ajo përcakton njëkohësisht edhe konturet e aleancave politike të cilat, duke përjashtuar Republikën e Venedikut që ruhej të mos shkelte traktatin e paqes të nënshkruar me Konstandinopojën, nuk arrinin të kalonin atë linjën që kalonte nëpër Romë dhe Napoli. Sidoqoftë, në planin rajonal dhe ndërrajonal, marrëveshjet mundën të krijonin një dinamikë të re, e cila lejoi dëbimin e spahinjve nga këto zona ndërkohë që prodhoi sulme të njëpasnjëshme mbi garnizonet lokale gjatë periudhës 1607 – 1610.

.

. Fillimi i shekullit të XVIItë njohu një fenomen të ri : kuvendet e përgjithshme ndërballkanike. Një kuvend i tillë u mbajt në Kuç të Malësisë së Madhe më 15 korrik të vitit 1614, i ndjekur nga një i dytë në 8 shtator të po këtij viti. Dy vjet më vonë, në 11 nëntor të vitit 1616, përfaqsuesit e zonave perëndimore të Ballkanit u rimblodhën në Prokuplje. Si dhe më parë, ideja ishte gjithmonë e njejta : nga njera anë thirrjen nën armë të malësorëve shqiptarë dhe malazezë (me shpresën e krijimit të një force të armatosur prej 40.000 burrash) dhe nga ana tjetër, kërkesën për ndërhyrje të princave të krishterë (Duka i Parmës, princi i Neverit). Plani i aksionit parashikonte pushtimin e disa kështjellave ballkanike si Kruja e Skënderbeut, Shkodra dhe më tej Novi në Herzegovinë ose Shkupi në Maqedoni, përpara se sa ushtria ballkanike dhe trupat evropiane të drejtoheshin drejt Adrianopojës – dhe përse jo drejt vetë Stambollit (7). Megjithë mungesën e plotë te një koordinimi evropian, potenciali ushtarak dhe veçanërisht njerëzor i malësorëve shqiptarë u vlerësua si mjaft shqetësues, gjë e cila vuri në lëvizje Portën e Lartë. Në nëntor të vitit 1638, nën drejtimin e pashait të Bosnjës, trupat otomane sulmuan Malësinë e Madhe me qëllim nënshtrimin përfundimtar të kesaj vatre tensioni. Dështimi i kësaj ekspedite si dhe bisedimet që ndoqën vulosën një statu quo i cili zgjati deri në shekullin e XIXtë, nëpërmjet të cilit malësorët shqiptarë mundën të ruanin privilegjet e tyrë autonomiste.

.

. Akti i fundit i madhështisë së Perandorisë otomane që luhej në Evropën qëndrore, me finalen e tij të rrethimit të Vjenës (korrik – shtator 1683), vuri në dukje gjithë thellësinë dhe gjerësinë e krizës në të cilën ajo ishte zhytur që prej disa dhjetëvjeçarësh. Tronditjes dramatike të shtyllave dinastike, ushtarake dhe fetare që ishte ndjerë në të gjithë hapësirën perandorake, ju shtua rreziku i jashtëm i lindur si pasojë e ndryshimit të raportit të forcave në këtë pjesë të Evropës. Ju deshën vite të tëra Austrisë së Habsburgëve për të rimarrë Hungarinë dhe përfundimisht, në shtator të vitit 1688 trupat e para austriake hynë në Beograd. Një vit më vonë, ushtritë perandorake vërshonin drejt brigjeve dalmate, në Bosnjë dhe çfaqeshin në zemër të Ballkanit : ato triumfonin në rrugët e Nishit, të Prishtinës dhe të Prizrenit dhe preknin në këtë mënyrë rajonet e banuara nga shqiptarët. Veç mund të imagjinohet shpresa e lindur mes fiseve katolike të Kelmendit si dhe mes banorëve të Kosovës, të cilët rendën për t’ju ofruar Austriakëve shërbimet e tyre (8). Shumë shpejt ata u zhgënjyen dhe dëshpërimi i tyre ishte po aq i madh sa edhe shpresa e fillimit. Mes qëndrimit të prerë dhe të ftohtë, për të mos thënë armiqësor, të oficerëve austriakë dhe kundër-ofensivës të rrufeshme otomane, ata ditën të zgjedhin shpejt kampin e tyre dhe u tërhoqën në malet e tyre të lindjes.

.

.

. —————————————-

.

. (1) Duhet falenderuar historiani Noel Malcolm për idenë e labirintit të cilin, forcërisht, i është dashur t’a përshkojë gjatë odisesë së tij shqiptare « duke ditur se si hyhet brenda por pa mundur të shihet dalja ». Shih : Noel MALCOLM – Kosovë, një histori e shkurtër (Kosovo, a short story), Bot. Koha, Prishtinë, 1998.

.

. (2) Sidoqoftë, pas vdekjes së sulltanit Selim i Irë, titullari i fundit abasid, egjiptiani al-Mutawakkil III, nuk i braktisi prerogativat e tij në fushën fetare dhe vazhdoi t’i mbante edhe pas vdekjes të atij që e shkarkoi. Megjithë faktin që ai nuk i përkiste familjes së Profetit, Sulltani u njoh de facto nga bashkësia e princave sunitë si “mbrojtës i Islamit”, gjë e cila i jepte funksionet e rojtarit të Sheriatit, ndërkohë që i vetmi që mund të ushtronte të drejtën e vështrimit ishte cheykh-ül-islâmi.

.

. (3) Georges CONTOGEORGIS – Histoire de la Grèce. Collection Nations d’Europe. Hatier 1992.

.

. (4) Disa historianë islamikë ose të islamizuar mbrojnë tezën e kontakteve të hershme mes arbërve dhe Islamit. Duke cituar burime bizantine, ata tregojnë se një fis arab i Banu Ghasan i krishterizuar dhe e udhëhequr nga Jabal bin al-Ayhan l’ Arna’ut, braktisi Sirinë gjatë periudhës së Muslim al- futuhat (ndriçimi mysliman). Të përkrahur dhe të strehuar prej perandorit Konstandin i IItë (?!) (ndoshta i IIItë), ky fis u vendos diku në Maqedoni. Kontaktet në fjalë u rimëkëmbën pas rrëzimit të shtetit islamik të Siqelisë (viti 1077). Pas tre shekujsh mbretërimi në territoret siqeliane, arabo-berberët dhe myslimanët hispanikë u shfarosën më në fund nga normanët e Robert Guiskardit ndërkohë që njerëzit e fundit të Amir Abadit (Benaverti) i njohur me nofkën Al-Mirabetto, paskëshin gjetur strehë të fundit në Arbërinë fqinje. Për detaje të tjera shih : Ataullah Bogdan KOPANSKI – Islamization of Albanians in the Middle Ages. The Primary Sources and Predicament of the Modern Historiography, në: Islamic Studies, Vol. 36, No. 2/3, Islamabad 1997.
Përveç epizodit të “pelegrinëve” arabo-kristianë dhe interludit të “të refugjatëve” arabo-berbero-hispanikë, arabët kanë patur raste të tjera për të shkelur brigjet shqiptare në mos si miq të paktën si pushtues. Që nga shekulli i IXtë, duke u nisur nga bazat e tyre kalabreze, saraçenët rrënuan bregdetin arbër dhe u vendosën në Amantia, pothuaj në qendër të Shqipërisë së sotme si edhe në qytetet e bregdetit prevalitan. Ata u dëbuan nga Perandori Niqefor Fokas i cili mundi të çojë në fund veprën e nisur nga i ati i tij, Bardas. Shih: Jean – Claude FAVEYRIAL – Histoire de l’Albanie. Robert Elsie ed. Dukagjini Balkan Books, Pejë 2001.

.

. (5) Rasti më i shquar është padyshim ai i katër djemve Kastrioti duke përfshirë edhe Gjergjin – Skënderbeun e ardhshëm, të ndjekur nga ai i dy djemve Muzaka, mes të cilëve mbahet mënd Jakupi i përmendur në kapitullin e shkuar. Mes të tjerëve, mund të përmendim dy djemtë e Gjon Zenebishit, i biri i Shpatajve, pa harruar edhe Arianitin ose Dukagjinin.

.

. (6) M. LESURE – Lépante, la crise de l’empire ottoman, Collection archives, Julliard, 1972.

.

. (7) Kuvendet ndërballkanike të Kuçit mblodhën drejtuesit kryesorë të të gjitha vendeve që ndodheshin nën sundimin otoman : Shqipëria e Epërme, Bosnja, Maqedonia, Bullgaria, Serbia, Herzegovina dhe Dalmacia. Shih : Nicolas IORGA – Byzance après Byzance, Ed. Balland, Paris, 1992. Kryetarët ballkanikë i ofruan ndihmën e tyre të armatosur dukës së Neverit që përgatiste një kryqëzatë kundër Turqve. Burimet shqiptare vërejnë se në Kuvendin e dytë të Kuçit merrte pjesë edhe Patriarku ortodoks serb i Pejës Shih : Kolektiv autorësh – Historia e Shqipërisë. Tiranë 1959.

.

. (8) Historianët shqiptarë, të mbështetur mbi burimet austriake, të Papatit dhe ato angleze të epokës, këmbëngulin së pranë gjeneral Pikolominit, komandant i përgjithshëm i forcave perandorake, gjendeshin mbi 20.000 shqiptarë të armatosur : 5.000 nga Prishtina, 3.000 nga Peja, 6.000 të tjerë nga Klina dhe Drenica si edhe 8.000 nga Prizreni.

Kosovë, mon amour (5) – Nën simbolin e UÇK-së.

Në një hapësirë prej disa muajsh pas çfaqjes së saj në terren, UÇK-ja u shëndrrua në « argëtimin » kryesor dhe të vetëm të popullsisë lokale ndërkohë që përbënte shqetësimin e përhershëm të forcave të sigurimit dhe të policisë serbe. Këto të fundit, vetëm gjatë muajit shtator 1997, pësuan 11 sulme të armatosura kundër stacioneve të tyre gjithandej në territorin e krahinës.

. Qëndrimi i forcave politike shqiptare dhe kosovare ndaj fenomenit UÇK lëkundej ende mes refuzimit të plotë për të njohur të paftuarit në sofrën kosovare (Presidenti i Shqipërisë Rexhep Mejdani, Kryeministri Fatos Nano si edhe përgjegjësit kryesorë politikë të partive shqiptare), venies re të kësaj egzistence dhe pranimit pa komente (personalitete më në zë të skenës politike kosovare – Bujar Bukoshi, Adem Demaçi, Hydajet Hyseni) si dhe dënimit kategorik (Ibrahim Rugova dhe shtabi i tij i LDK). Udhëheqësit e LDK shkuan edhe më tej, duke e cilësuar si një krijesë të policisë serbe si dhe një rrezik për të gjithë popullin kosovar.

.

. C’përfaqsonte kjo UÇK kaq misterioze? Origjina e saj mbetet disi e errët për pjesën më të madhe të vëzhguesve që lidhin krijimin e saj me grupthet marksiste kosovaro-shqiptare të fillimit të viteve 80, në vendet e Evtropës perëndimore. Në këtë periudhë, emigrantë politikë albanofonë të hapësirës jugosllave, të bazuar në Gjermani dhe në Zvicër, krijuan disa grupe marksiste-leniniste : Lëvizja Nacional-çlirimtare e Kosovës dhe e viseve shqiptare në Jugosllavi – LNÇKVSHJ, Organizata Marksiste-Leniniste e Kosovës – OMLK, Partia Komuniste Marksiste-Leniniste e Shqiptarëve në Jugosllavi – PKMLSHJ si edhe Fronti i Kuq Popullor – FKP. Në shkurt 1982, këto organizata klandestine u shkrinë dhe formuan një organizatë të re : Lëvizja për Republikën Shqiptare në Jugosllavi – LRSHJ, nga gjiri i të cilës pothuaj menjëherë doli një Lëvizje Popullore për Republikën e Kosovës – LPRK. Ndërkohë që distancohej nga qëndrimet jo të dhunshme të predikuara nga Rugova, në vitin 1993, LPRK ndrroi emrin dhe u quajt Lëvizja popullore e Kosovës – LPK. Objektivat politikë të LPK përfshinin bashkimin e të gjithë shqiptarëve të ish-Jugosllavisë – Kosovë, Maqedoni, Mali i Zi dhe Serbia lindore – në një shtet të vetëm, pa përjashtuar përdorimin e luftës së armatosur. Përfundimisht, një grusht udhëheqësish të LPK u shkëputën nga stuktura amë për të krijuar në Prishtinë Lëvizjen Kombëtare për çlirimin e Kosovës – LKÇK. Kundërshtare e idesë së krijimit të Republikës së Kosovës, kjo lëvizje e re predikonte bashkimin e të gjitha territoreve të banuara nga shqiptarët në ish Jugosllavi me Shqipërinë – « Shqipërinë e Madhe »- nëpërmjet luftës së armatosur kundër pushtetit serb.

Ndërkohë, zona e Drenicës kish krijuar grupet e veta guerrilje, bindjet politike të të cilëve ishin pak a shumë republikane, në vazhdën e një tradite që shkonte deri në kohën e Lidhjes së Dytë të Prizrenit. Duke vepruar në rrjet sipas një skeme qelizore tradicionale, ata qenë në origjinë të aksioneve të para kundër forcave serbe të krahinës. Paralelisht, « qeveria » Bukoshi që varej nga LDK, kish menduar të krijonte forcat e veta të armatosura. Projekti i fillimit të viteve 90 u rimorr dhe filloi të zbatohej në vitin 1997, pas krizës shqiptare. Kështu panë dritën e diellit Forcat e Armatosura të Republikës së Kosovës – FARK, të vendosura në Shqipëri dhe të degëzuara në Kosovën fqinje. Një rrymë e tretë e rezistencës u çfaq masivisht në terren në vitin 1997-1998 : kjo UÇK e tretë – krahu i armatosur i LPK – financohej nga Fondacioni « Vendlindja Thërret » u pozicionua si konkurrente e drejpërdrejtë e FARK-ut me qëllim që të rekuperonte rrjetin egzistent. Momenti kulminant i rivalitetit mes këtyre dy rrymave ishte vrasja në Tiranë e Ahmet Krasniqit, « ministrit të Mbrojtjes » të qeverisë Bukoshi (1).

.

. Pa asnjë dyshim, që të gjithë aktorët e terrenit kosovar ishin të shqetësuar dhe të bezdisur nga UÇK-ja dhe duke gjykuar nga reagimet e kësaj periudhe, shqiptarët edhe më tepër se sa vetë serbët. Në të vërtetë, nga momenti që aksionet e armatosura ishin vepër e grupeve ose e individëve të izoluar që vepronin në zona gjeografikisht të kufizuara, loja mbetej gjithmonë e kontrollueshme nga ana e forcave të sigurimit ose të policisë serbe. Në të kundërt, kjo situatë i jepte një argument shtesë Millosheviçit për të sulmuar rrezikun e ekstremizmit shqiptar dhe me këtë rast, të vinte më mirë në fre shoqërinë kosovare. Fundi i statu quo-së, i atij « stabiliteti » politik që mbretëronte në Kosovë që prej vitit 1990 falë monolitizmit të lëvizjes së tij, prishja e ekuilibrit të forcave mes segmenteve të ndryshme të shoqërisë kosovare : ja edhe shqetësimi kryesor i Rugovës, fati dhe « kapitali » politik i të cilit ishin të lidhura në mënyrë të pandashme me ato të armikut të tij intim Millosheviç. Megjithë ato shenjat e qarta të reorganizimeve të brendshme dhe të vrullshme në gjirin e shoqërisë kosovare, të çfaqura përpara daljes në skenë të UÇK-së, Rugova nuk hezitoi as edhe një grimë për t’a cilësuar këtë të fundit si « terroriste » ose më tej « komuniste », duke shprehur në këtë mënyrë garancinë e vullnetit të tij të mirë ndaj Beogradit si edhe përbuzjen e tij të thellë ndaj frymëzimit ideologjik të kundërshtarëve të tij. Nga ana e Shqipërisë fqinje, reaksionet e dy forcave kryesore politike PD dhe PS s’bënin gjë tjetër veçse shprehnin kontradiktat mes tyre sikundër dhe gjendjen e tyre të brendshme. Në rolin e një partizani të Kosovës së pavarur, Berisha duhej të përgëzohej për çfaqjen e UÇK. Megjithatë, ai i druhej referencave tepër të dukshme marksiste-leniniste dhe « hoxhaiste » të frymëzuesve të saj në mërgim ; në këto kushte, ja vlente më mirë të injorohej ana e marketingut dhe e komunikimit ndërkohë që ai zhvillonte një biznes të vërtetë me përfaqsuesit e UÇK dhe financierët e saj në ato tokat e tij fisnore të Tropojës. Përsa i përket Nanos, kuadri ideologjik i të posaçfaqurve të UÇK nuk krijonte asnjë problem, përkundrazi, kjo gjë nënkuptonte një bazë të shëndoshë mirëkuptimi si edhe allishverishe të majme në perspektivën e ndrrimit të pushtetit në Kosovë. Por nga ana tjetër, vatra destabilizuese e Kosovës ishte një skenar që duhej evituar me çdo kusht pasi, stabiliteti i Ballkanit si dhe zhvillimi i marrëdhënieve të mira me fqinjët grekë dhe serbë përbënin edhe linjat kryesore të politikës të jashtme të padronit të ri të Tiranës.

. Si pasojë e një mpleksje të çuditshme të rrethanave, të jepej përshtypja sikur po përsëritej rishtas skenari i Luftës nacional-çlirimtare që u zhvillua në Shqipëri gjatë viteve 1941 – 1944, me aktorët e saj, me dilemat e tyre ideologjike si dhe me zgjedhjet e tyre politike. Në rast se mund t’i besohet fatalitetit dhe mësimeve të historisë, kish shumë mundësi që logjika e militantizmit politik dhe dinamika e implikimit praktik në aksionin ushtarak të mbizotëronin rishtas mbi llogaritjen e rëndësisë numerike të forcave në terren.

. Përmbysja e tendencave dhe ekuilibri i ri i forcave në Kosovë nuk kaloi pa u vë në re në Uashington. Duke ndjerë afrimin e një konflikti të ri rajonal si dhe rrezikun mbi stabilitetin ballkanik, Shtetet e Bashkuara të Amerikës filluan të kqyrin nga afër rrjedhën e ngjarjeve : amerikanët çelën një qendër informacioni në Prishtinë në qershor të vitit 1996 ndërkohë që vajtje – ardhjet e diplomatëve amerikanë në terren u bënë gjë e zakonshme. Evropa, me anë të levave të saj bashkësiore ndërmorri disa demarshe dhe dënoi shtypjen serbe pasi edhe ajo ndjeu erën e barutit.

.

. Problemi i Kosovës hyri në një fazë të re tepër të rrezikshme me ndërhyrjet vrastare të forcave serbe në Drenicë ku humbi jetën e tërë familja e Jasharëve (2), gjatë ditëve të fundit të marsit të vitit 1998. Megjithë zhvillimin e zgjedhjeve të reja klandestine të 22 marsit 1998 që siguruan rishtas pozitat e Rugovës në postin e tij të « Presidentit » të Kosovës dhe takimet e nivelit të lartë mes Rugovës dhe Millosheviçit në maj të vitit 1998, që prej muajit prill krahina ishte kapërthyer në një spirale të vërtetë dhune (3). Përfundimisht, UÇK doli nga prapaskena dhe nëpërmjet forcave të saj të armatosura që vlerësoheshin në disa mijra luftëtarë, ajo deklaroi se kontrollonte një të tretën e territorit të krahinës. Njësitë e milicisë serbe, të ushtrisë së rregullt dhe grupet e paraushtarakëve u vunë në veprim të përhershëm dhe rezultatet ishin të tmerrshme : me dhjetra fshatra fantazëm, me qindra shtëpi të djegura dhe të shkatërruara nga themelet ndërkohë që në muajt e parë të verës, numri i rrefugjatëve kosovarë në rrugët e Kosovës, të Maqedonisë, të Malit të Zi dhe të Shqipërisë llogaritej në 300.000 vetë.

.

. Ofensiva e forcave serbe gjatë pranverës dhe verës të vitit 1998 shkaktoi një disfatë të rëndë ushtarake mes rradhëve të UÇK – gjë e cila deri diku ishte e pritshme. E reduktuar në disa mijra luftëtarë – nga 2.000 deri 4.000 në Kosovë dhe po aq në Shqipërinë fqinje, UÇK u detyrua të lëshojë terren dhe të gjejë strehë në male, ku edhe priste momentin e përshtatshëm për t’u kthyer rishtas. Përfundimisht, kjo luftë s’kishte të bënte fare me skenarët tashmë të njohur të Kroacisë ose të Bosnjes : ushtria e rregullt serbe kish rënë në grackën e luftës guerrilje. Të gjithë ata që e kanë parë nga afër ose nga larg (Ballkani në kohën e Luftës së Dytë ose më afër nesh – Algjeria ose Vietnami) e dinë se ajo është e pamëshirshme dhe tejet e lodhshme për të gjithë pjesëmarrësit aktivë dhe pasivë. Ç’është më e rëndësishmja, kjo lloj lufte shoqërohet me sakrifica të dhimbshme veçanërisht në nivelin e popullsisë civile, e cila zihet peng nga njera dhe nga pala tjetër. Herët ose vonë, operacionet e shkatërrimit të bazave të guerriljes dhe të « pastrimit » të zonave të infektuara shkaktojnë ose një kryengritje të përgjithshme të popullsisë civile ose largimin e saj masiv drejt zonave të tjera, të vlerësuara si më të sigurta, në mos të dyja. Në këtë pikë, strategjia e UÇK ishte ajo e partizanëve tradicionalë : sulme kundër stacioneve të izoluara të policisë, përgjithësimi i përplasjeve të shpejta dhe të përleshjeve me segmente të pakta në numër, shkallëzim i dhunës ushtarake dhe i vrasjes së elementëve të komprometuar, destabilizim i vendit – deri edhe i rajoneve të tëra, me qëllim që të degradohej situata politike dhe të shtohej rrëmuja dhe kaosi në vend.

. Prapa asaj përmase të mohimit të vetvehtes i cili çon drejt akteve heroike, përtej angazhimit personal në emër të një çështjeje « të shenjtë », gjithmonë gjendet llogaritja e ftohtë e disa mendjeve të ndritura që modelojnë te ardhmen, ndodhen shtabet që nëpërmjet aksionit ushtarak synojnë pushtetin. Sikundër çdo ndërmarrje tjetër e madhe, kjo luftë ka nevojë për fonde, për materiale dhe në rradhë të parë për përpjekje njerëzore. Asaj i duhet forca brut e argatit-ushtar të thjeshtë, zanati i teknikëve-specialistë, njohuritë e administratorëve-oficerë, mjeshtëria e ustallarëve-gjeneralë dhe së fundi, paraqitja e udhëheqësve. Zaten, këta të fundit e dinë mirë që zgjidhja e një lufte të tillë nuk ndjek logjikën e më të fortit dhe nuk vendoset pothuaj kurrë në fushën e betejës. Për këto arsye, nëpërmjet imazhit të një « lufte të drejtë » për të mos thënë të justifikuar, atyre ju duhet të sigurojnë mjedisin rreth e qark dhe të bindin vëzhguesit sa ata janë jo thjesht përfaqsues të gjithë popullit por njëkohësisht edhe bartës të një projekti të të ardhmes : politik, shoqëror bile edhe ekonomik.

.

. E kqyrur nga ana e UÇK, « llogaritja » ishte e qartë : kish ardhur koha për të ndërmarrë çlirimin e Kosovës që ndodhej nën zotërimin e serbëve. Megjithë mungesën e ekuilibrin në raportin e forcave, duhej detyruar rregjimi i Millosheviçit që të angazhohej në një konflikt të hapur dhe të armatosur. Fakti se serbët nuk do të pranonin kurrë shkëputjen e Kosovës jepte edhe sigurinë se Beogradi do të përdorte mënyrën e fortë ; kështu ai do të vihej në shënjestrën e bashkësisë ndërkombëtare, e cila a priori nuk mund të toleronte një Bosnje të re. Megjithë përmbajtjen e tij të guximshme, ky projekt përmbante disa pika të dobta të cilat komprometonin shanset e saj :

.

. – Të gjitha fuqitë evropiane ishin vendosmërisht kundër perspektivës të një ndezjeje të re të Ballkanit ; aq më tepër nëqoftë se ky konflikt do të vinte në lojë shqiptarët pasi në këtë rast, pasojat do të ishin tepër të rënda për të gjitha vendet ballkanike.

.

. – Skena politike lokale mbetej nën pushtetin e LDK të Rugovës e cila vazhdontë të tërhiqte vëmendjen dhe simpatinë ndërkombëtare pikërisht falë pozitave të saj të moderuara dke veçanërisht falë armiqësisë së saj të deklaruar ndaj luftës së armatosur.

.

. – Kjo organizatë politike që do të udhëhiqte këtë luftë nuk ngjallte asnjë besim ndaj amerikanëve të cilët pa asnjë hezitim e trajtonin si « organizatë terroriste » që prej shkurtit të vitit 1998, gjatë bashkëbisedimeve me vetë Millosheviçin në Beograd. Sipas tyre, ajo « udhëhiqej prej njerëzish të hijes lidhjet ndërkombëtare të të cilëve mbeteshin të errta, me aspirata afatgjata të paqarta » (4). Nga ana tjetër, vetë agjenda e kesaj organizate përmendte se « nëpërmjet grykës së pushkës, ne duhet të fitojmë pavarësinë e Kosovës si një hap i parë drejt krijimit të një Shqipërie të Madhe, që do të përfshijë përveç Shqipërisë, një pjesë të Serbisë (Preshevë, Bujanovc dhe Medvegjë), të Malit të Zi (Dukagjin, Plavë, Rozhaje), të Maqedonisë (Tetovë, Gostivar) dhe të Greqisë (Çamëri) ».

.

. Ndërkohë, gjendja në terren kish ndryshuar si pasojë e ofensivës serbe të pranverë – verës që kish hedhur masa të tëra të popullsisë kosovare në rrugët e Ballkanit. Skenat boshnjake të pastrimit etnik u riçfaqën përballë opinionit publik botëror bashkë me rrezikun e një katastrofe të re humanitare, në prag të dimrit. A ishin pikërisht arsyet humanitare apo ishin arsye të tjera të natyrës strategjike që shtynë Shtëpinë e Bardhë të ndrronte mendim ? Për një arsye ose për një tjetër, sidoqoftë një kthesë e vërtetë kish bërë vaki në Uashington : gjithmonë e më tepër dëgjoheshin zëra që kërkonin ti jepej fund rregjimit të Beogradit.

. Mjafton tashmë që Amerika të pranonte realitetin e prekshëm : atë të një UÇK-je në rolin e çadrës mbrojtëse të kosovarëve përballë një Millosheviçi të pakorrigjueshëm sikundër dhe atë të një Rugove të pafuqishëm për të penguar shpërthimin e revoltës popullore. Megjithatë, Shtetet e Bashkuara u munduan të fitojnë kohë ndërkohë që në fshehtësi, ndërmerreshin një varg masash : forcimi i dispozitivit të Kombeve të Bashkuara që ndërkohë gjendej diku në Maqedoni, negociata me Shqipërinë për të përgatitur një plan të shpërndarjes së forcave të NATO-s, venia në gatishmëri të lartë e forcave amerikane me qëndrim në Itali.

.

. Përfundimisht u duk sikur rreziku i një ndërhyrjeje ushtarake kundër Serbisë po largohej, veçanërisht pas pranimit nga ana e Millosheviçit të bashkëbisedimeve me Rugovën – që ishin në fakt krejt të kota – dhe sidomos pas asaj ndërmjetësisë ruse që lejoi ndërhyrjen e vëzhguesve të parë ndërkombëtarë të OSCE në territorin e Kosovës. Megjithatë, diplomacia e shtrëngimit e praktikuar nga amerikanët, të ndjekur nga evropianët e pavendosur, i tregoi shumë shpejt kufizimet e saj : radikalizimi i lëvizjes nacionaliste kosovare rreth UÇK-së si dhe sulmet ushtarake serbe u shumëfishuan deri në afrimin e dimrit, duke shkaktuar rreth dy mijë të vrarë të tjerë brenda disa muajsh. U desh masakra e Raçakut (5), në 15 janar 1999, që perëndimorët të zbresin me të vërtetë në terren për të përdorur kërcënimin e ndërhyrjes ushtarake. Nën shtytjen e një « Grupi të Kontaktit » – një mekanizëm i vjetër i kohës së krizës boshnjake dhe i përbërë nga përfaqsues të Shteteve të Bashkuara, të Rusisë, të Gjermanisë, të Britanisë së Madhe, të Francës dhe të Italisë – një varg kontaktesh u morën me Millosheviçin për të gjetur një zgjidhje ndaj çështjes së Kosovës dhe në rradhë të parë, të thirreshin të interesuarit për të shqyrtuar propozimet e bashkësisë ndërkombëtare.

. Pa asnjë dyshim, këto propozime ngjanin me një kompromis : t’i jepej një autonomi « substanciale » kosovarëve në gjirin e Federatës Jugosllave. Të detyruar që të « uleshin rreth një tryeze » (6) në Rambujet, ndërmjet 6 dhe 20 shkurtit të vitit 1999, të dy palët e interesuara mbetën të papajtueshme, megjithë këmbënguljen e amerikanëve dhe të perëndimorëve të tjerë dhe bile duke përbuzur rrezikun e një ndërhyrjeje të armatosur të forcave të NATO-s. Dështimi i këtij kompromisi, i shkaktuar nga kundërshtimi serb për të nënëshkruar protokollet e Parisit (15 – 19 mars 1999) – që mes të tjerash parashikonin ndërhyrjen e forcave të NATO-s për të ndarë ndërluftuesit, dha edhe pretekstin e ndërhyrjes ushtarake mbi Jugosllavi. Tashmë, partizanëve të shumtë të « teorisë së komplotit » anti-serb ju duhej të rishikonin llogaritë e tyre dhe të shtonin në listën e armiqve të tyre edhe « lobin shqiptar » të Uashingtonit (7).

.

. Nëpërmjet goditjeve intensive ajrore, të filluara në 24 mars 1999 dhe që zgjatën shtatëdhjetë e nëntë ditë, forcat aleate të Atlantikut Verior synuan të shkatërronin forcën ushtarake dhe të paralizonin pushtetin politik të Millosheviçit. Ndërkohë, ushtria serbe, policia dhe paraushtarakët e Raznjatoviçit alias Arkan, ndërmorrën një pastrim të vërtetë etnik të krahinës. Fshatra dhe më pas qytete të tërë (Prishtinë, Mitrovicë, Prizren, Pejë, Gjakovë për të përmendur veç këto) u krehën dhe u zbrazën nga banorët me origjinë shqiptare, të cilët u detyruan të braktisin vendin e tyre. Sipas të dhënave të HCR, midis 800.000 dhe një million kosovarë u ndoqën me metodë dhe u detyruan të ikin përtej kufirit për t’u strehuar në vendet fqinje (459.000 rrefugjatë në Shqipëri, 249.000 në Maqedoni dhe 68.000 në Mal të Zi) sikundër dhe në vende të tjera diçka më larg (22.000 në Bosnjë-Herzegovinë si edhe 198.000 në vendet e tjera të Evropës). Në terren, Ushtria Çlirimtare u mundua të kanalizonte rrymën e rrefugjatëve dhe në rradhë të parë të përmbante ofensivën e serbëve, duke pësuar humbje të rënda.

.

. Me fillimin e goditjeve ajrore të NATO-s, UÇK-ja mundi të rifitojë dinamizmin e vet dhe në rradhë të parë forcën e saj goditëse – duke u shëndrruar në një trupë ushtarake prej 17.000 – 20.000 luftëtarësh. Ndërkohë që pjesa më e madhe e trupave ishin rekrutë me origjinë nga Kosova, me profil prej partizanësh, kuadrot e saj më të mira ishin ushtarakë të vjetër të ushtrisë jugosllave JNA, të dalë nga një trupë prej disa mijra ushtarakësh që kishin bërë luftën e Kroacisë dhe të Bosnjës. Që në fillim të vitit 1999, drejtimi politik kish kaluar në duart e Hashim Thaçit – alias Gjarpëri, ndërkohë që drejtimi i punëve ushtarake sigurohej nga Gjeneral brigade Agim Çeku. Që të dy këta bënin pjesë në shtabin e Përgjithshëm të UÇK-së, një grup vendimmarrës prej 18 vetësh, i cili drejtonte tërësinë e operacioneve dhe veprimeve ushtarako-politike për Kosovën.

. Terreni ishte ndarë në shtatë zona operative, sejcila e drejtuar nga një komandant rajonal : i Drenicës (që gruponte komunat e Gllogovcit, të Skënderajt – Sërbica, Malishevë dhe Klinë), e Shalës, e Dukagjinit (Pejë, Deçan, Gjakovë dhe Prizren), e Llapit, e Nerodines, e Kaçanikut dhe së fundi e Pashtrrikut. Mes komandantëve lokalë, dafinat i takonin Ramush Haradinajt – një ish legjionar i Legjionit të Huaj francez – i cili drejtonte operacionet në Dukagjinin e tij të lindjes.

.

. Përfundimi i luftimeve, për shkak të nënshkrimit të marrëveshjes « prej dhjetë pikash » çoi në një tërheqje të plotë të forcave ushtarake serbe nga territori i Kosovës si edhe në shpërndarjen e një force ndërkombëtare të ndarjes së palëve – KFOR – detyrat e të cilës ishin ruajtja e paqes dhe mbajtja e rendit publik. Ky proces përbën pa asnjë dyshim edhe ngjarjen më të madhe në gjithë historinë e krahinës. Ai përcakton një etapë tranzicioni dhe në rradhë të parë lejon një kohë refleksioni përsa i përket marrëdhënieve të ardhshme mes Prishtinës dhe Beogradit, duke lënë sidoqoftë vjerrë dëshirën e përbashkët dhe unanime të popullsisë shqiptare : pavarësinë e Kosovës.

.

.

. ———————————————————-

.

. (1) Mbi këtë çështje shih : Xavier BOUGAREL & Nathalie CLAYER – Le Nouvel Islam balkanique, les musulmans, acteurs du post-communisme 1990 – 2000, Edition Maisonneuve & Larouse, Paris, 2001 sikundër dhe : Christophe CHICLET – L’histoire secrète de UCK, dans : La nouvelle guerre des Balkans, Le Monde Diplomatique, mai-juin 1999.

.

. (2) Në 22 janar 1998, dështoi një operacion i policisë serbe që synonte arrestimin e Adem Jasharit, kryetari i fisit të Jasharajve të Drenicës dhe një nga organizatorët e rezistencës të armatosur antiserbe në zonë. Në vijim, në 5 mars 1998, njësitë e policisë dhe të ushtrisë mësynë shtepinë familjare të Jasharajve në Prekaz. Operacioni përfundoi në një det gjaku : 58 antarë të familjes Jashari gjetën vdekjen, mes të cilëve 18 gra dhe 10 të mitur nën 17 vjeç.

.

. (3) Burimet gjermane përmendin ndërhyrjen e Presidentit maqedon Gligorov në janar 1998, i cili shprehte shqetpesimin e tij ngaj një lufte krejt të afërt në Kosovë, ndërkohë që vendi i tij përgatitej të hapte « një koridor kalimi të kosovarëve drejt Shqipërisë ». në shkurt 1998, politikanë të Vojvodinës deklaronin se dispononin prova të pakundërshtueshme të mobilizimit të ushtrisë serbe me qëllim që të ndërhunte në Kosovë, përgatitje që rikujtonin luftën kundër Kroacisë në vitin 1991. Shih : Frank MUENZEL – Ibidem.

.

. (4) Kraig R. NATION – War in the Balkans, 1991 – 2002, Strategic Studies Institute Monographs, Carlisle, August 2003.

.

. (5) Të thirrur në vendin e ngjarjes në 15 janar 1999, vëzhguesit e OSCE zbuluan në afërsi të fshatit Raçak, në Drenicë, trupat e 45 civilëve mes të cilëve gjendeshin dy gra dhe një fëmijë. Sipas thënieve të dëshmitarëve lokalë, bëhej fjalë për fshatarë tâ pafajshëm, viktima të një sulmi të ndërmarrë nga ushtria serbe kundër luftëtareve të UÇK-së. Përgjegjësia për cilësimin e këtij zbulimi si « krim i vetëdijshëm i kryer nga serbët kundër të pafajshmëve » bie mbi Uliam Ualker, përgjegjës i vëzhguesve të OSCE. Pa hezituar as dhe një sekondë, ky ish ambasador amerikan në Amerikën Qëndrore gjatë viteve nëntëdhjetë, informoi përgjegjësit e tij të Uashingtonit lidhur me këtë ngjarje e cila pushtoi mediat e botës mbarë. Pa mundur të krijojnë një provë të pakundërshtueshme, elementët e mbledhur në vendin e ngjarjes nga ana e ekspertëve ndërkombëtarë hapën një debat mbi egzistencën vetë të masakrës pasi, sipas disa burimeve të izoluara Raçaku s’ish gjë tjetër veçse një montazh makabër.

.

. (6) Pa dyshim që shprehja përbën një eufemizëm, pasi delegacionet serbe dhe shqiptare ishin vendosur në salla të veçanta dhe të ndara ndërkohë që negociatorët e Grupit të Kontaktit shkonin dhe vinin mes tyre. Arsyeja e këtij qëndrimi duhet gjetur në zgjedhjen e kosovarëve për t’i besuar vendin e kryetarit të delegacionit Hashim Thaçit, përfaqsuesit të UÇK-së që s’përputhej gjëkundi me shijen e serbëve, aq më tepër që për ta i përfaqsonte një organizatë terroriste. Përtej anës pasionale, duhet nënvizuar që delegacioni serb përfundimisht pranoi të nënëshkruajë kapitullin « politik » të marrëveshjes dhe njëhohësisht shprehu mospajtimin e tij ndaj vendosjes të forcave të NATO-s mbi territorine krahinës – duke argumentuar se « bëhej fjalë për një pushtim ushtarak të territoreve që i përkasin Federatës jugosllave ». Në të kundërt, serbet treguan shenja se ata mund të pranonin vendosjen e trupave të çarmatosura të paqeruajtësve, me kusht që këta të fundit të viheshin nën flamurin e OSCE-së ose të OKB-së. Ndërkohë, pala shqiptare pranonte kapitullin « ushtarak », duke denoncuar çdo zgjidhje politike që përjashtonte pavarësinë. Por, Sekretarja e Shtetit e SHBA-së Madelene Ollbrajt, nga njera anë insistoi mbi pranimin e plotë dhe pa rezerva të propozimeve të bëra dhe nga ana tjetër mundi të sigurojë aprovimin e delegacionit kosovar dhe vënien e tij në akord të plotë me pikpamjet e admnistratës Klinton, duke i premtuar mbajtjen e një referendumi popullor lidhur me të ardhmen e Kosovës. Mbi të tjera, shil për këtë çështje : Paul-Marie de la GORCE – L’Otan et le Kosovo, Confluences Méditerranée N°30 Été 1999.

.

. (7) Kjo teori e vjetër e risjellë në modë me rastin e luftës së Bosnjës, i hedh përgjegjësinë e shkatërrimit të ish-Jugosllavisë një komploti të thurur nga qarqet « gjermano-vatikano-kominformo-islamiste ». Përsa i përket lobit shqiptar në Uashington, ai është vepër e shqiptaro-amerikanëve të vjetër dhe grumbullon nga afër dhe nga larg kongresmenë, senatorë dhe të tjerë njerës me ndikim politik sikundër ZhozefJ. DioGuardi – një italo-amerikan me origjinë arbëreshe që mbështet Lidhjen Civile Shqiptaro – Amerikane (AACL). Ky i afërt i Bob Dolit – kandidati fatkeq për President kundër Klintonit në vitin 1996, përbën edhe strumbullarin e lobit në fjalë që mes të tjerësh afron edhe Xhorxh Tenet – një padron i vjetër i CIA-s me origjinë greko-shqiptaro-amerikane.

To NATO or not to NATO.

Me hapjen e siparit të Takimit të 59 të NATO-s të Bukuresht, i cili shpalli më së fundi pranimin e Shqipërisë në gjirin e Organizatës së Traktatit të Atlantikut Verior, një barrë e rëndë sikur u shkund nga shpatullat e forcave politike të vendit dhe të gjithë popullit. Natyrisht ishte i djeshmi Gërdec që mund të prishte punë.. Dhe megjithatë, Shqipëria mundi të realizojë ëndrrën e saj të hershme, të formuluar që prej 15 vjetësh – të pranohet antare me të drejta të plota e këtij Traktati të lavdishëm.

. Për hir të vendosmërisë së pashoqe që tregoi vendi në këtë pjekje me Aleancën, le t’I hapim rrugë kuriozitetit që shtyn drejt pyetjesh krejt intuitive : çfarë përfaqson NATO aktualisht ? çfarë shpreson Shqipëria nga pranimi në NATO ? çfarë përfiton NATO nëpërmjet pranimit të Shqipërisë në strukturat e saj ?

.

.

. NATO e sotme si kundërthënie e të djeshmes.

.

. Në epokën kur Shqipëria trokiste në derën e NATO-s, Organizata e Traktatit qëndronte ende brenda kufijve të saj « historikë », të imponuar nga Lufta e ftohtë, nga e cila sapo kish dalë « fitimtare », ndërkohë që kandidatët e rinj s’kishin filluar të shtyheshin në rradhë përpara portës së saj. Mes argumentave që ofronte Shqipëria e asaj kohe, të vetmit që favorizonin kandidaturën e saj iminente ishte armiqësia e saj e vjetër dhe e vendosur ndaj Bllokut kundërshtar të Varshavës – si dhe dashuria e saj e re por e sinqertë ndaj Perëndimit. Të gjitha argumentat e tjera të momentit u shvlerësuan shumë shpejt : demokraci fort e brishtë, thellësisht e ngjyrosur me tone autoritare berishjane ; tranzicion i stërgjatë, i minuar nga ekonomia spekullative e piramidave ; stabilitet i mjerë politik, i sprovuar nga përleshja e paprinciptë e forcave politike ; gjeostrategji e pasigurt, e shvleftësuar nga atomizimi i Ballkanit post jugosllav… Koha nxorri sheshit të tjera variabla negativë : kriminalizim i shoqërisë, korrupsion i administratës, konfliktualitet me fqinjët për shkak të pakicave shqiptare irredentiste (Kosovë, Maqedoni..) ose për shkak të grindjeve të vjetra territoriale (Greqi..), ndërkombëtarizim i trafiqeve…

Rezultati që rrodhi ishte i pritshëm, megjithëse i dhimbshëm për Tiranën : kandidatura e Shqipërisë u shëndrrua në një akt krejt simbolik që ripërtëritej nga takimi në takim ndërkohë që të tjera vende integronin stukturën Atlantiko-veriore. Vendet balltike, Polonia, Çekia dhe « sui generis » i saj Sllovakia, Hungaria dhe Sllovenia ish-jugosllave dhe së fundi, ballkaniket Bullgari dhe Rumani – dikur antarë të bindur të Traktatit të Varshavës dhe « kështjella atomike » të saj. Me një fjalë, motivet që orientuan strategjinë e Aleancës ushtarake ndaj zgjerimit drejt Lindjes ishin thellësisht praktike dhe aspak sentimentale : krijimi i të dikurshmit « kordon sanitar » për të përmbajtur dhe kufizuar ndikimin e Rusisë në Evropën qëndrore dhe në Ballkan. Veçse nuk duhet harruar se vullneti i vendeve të Evropës Lindore për t’u shkëputur nga ndikimi politik dhe ushtarak i të ndjerit Bashkim Sovjetik dhe i trashëgimtarit të tij rus, përputhej vetëm pjesërisht me qëllimet e vetë NATO-s, ndërkohë që pranimi i tyre ndikoi në thellimin e kontradiktës mes polit të interesit anglo-amerikan dhe atij evropiano-bashkues.

.

. Ç’është e drejta, me shëmbjen e Bllokut komunist dhe me zhdukjen nga horizonti të rrezikut sovjetik, objektivat e NATO-s rezultuan të tejkaluara, bile edhe të paadaptuara ndaj situatave të reja. Këto të fundit ripërtëritën idenë se SHBA ishte aktori themelor dhe i parë i përbotshëm jo vetëm si fuqi ushtarake, por edhe si model i një demokracie triumfuese – pa harruar edhe sistemin ekonomik liberal të saj, gjenerator i pasurisë të saj të stëmadhe. Në mungesë të konfliktit të dikurshëm mes Blloqeve perëndimorë dhe lindorë që zhvillohej në kontinenti evropian, të ushqyer nga ideologjitë përkatëse liberale ose komuniste dhe i materializuar në mburojat bërthamore dhe kozmike, Amerika u projektua në një strategji të re të « reekuilibrit demokratik botëror ». Teatri kryesor i kësaj strategjie u gjend në Azinë e Mesme (Irak, Iran, Afganistan) dhe si rastësisht, ai përputhej me gjeostrategjinë e lëndëve të para dhe të burimeve energjetike – një fushë e « re » ndërhyrjeje dhe një zonë gjeografike e mbetur jetime pas vdekjes të « Perandorive » së dikurshme britanike dhe sovjetike. Me hir apo pahir, NATO ndoqi pas dhe u implikua në këtë dinamikë të re, e cila në të vërtetë binte ndesh me principet themeluese të Organizatës, të ngritura mbi reciprocitetin e ndihmës (Neni i 5 i Statutit) si dhe mbi qëllimin e saj mbrojtës :

.

. « Palët i qëndrojnë idesë se një sulm kundër njërës ose disave prej tyre, qoftë në Evropë ose në Amerikën Veriore do të konsiderohet si një sulm i drejtuar kundër të gjitha palëve dhe si pasojë, ato pohojnë se, në qoftë se një sulm i tillë do të ndodhë, sejcila prej tyre, në përputhje me principin e mbrojtjes së ligjshme, individuale ose kolektive, të njohur nga Neni 57 i Kartës së Kombeve të Bashkuara, do të asistojë palën ose palët e sulmuara kësisoj, duke ndërmarrë menjëherë, individualisht ose të marrëveshje me palët e tjera, atë ndërhyrje që ajo do të gjykojë si të nevojshme, duke përfshirë këtu edhe përdorimin e forcës së armatosur, për të rivendosur dhe siguruar sigurinë në rajonin e Atlantikut Verior […] (1).

.

. Duke kërkuar më kot Irakun e Sadamit ose Afganistanin e talibanëve në hartën e Atlantikut Verior (Evropë ose Amerikë e Veriut) sikundër dhe gjurmën e sulmit të këtyre shteteve mbi territorin e vendeve të NATO-s, na mbetet të themi se, nga një organizëm pasiv, NATO u shëndrrua në një aktor aktiv, nga një stukturë mbrojtëse, ajo u kthye në një skalion sulmues. Me ato divergjencat tashmë të njohura mes antarëve të saj më të spikatur evropianë që u munduan të korrigjojnë trajektoren e re amerikane.

.

. Rezultatet në terren të një politike të tillë u treguan larg atyre të parashikuara – pasi fillimisht u injorua ajo farë përvoje e hidhur e përjetësimit të konfliktit sipas modelit vietnamez dhe më pas, vetë fakti se trupat e armatosura nuk janë vektori më i përshtatshëm i transportit të idealit demokratik. Pasojat më të dukshme në planin botëror të ndërhyrjes masive ushtarake amerikano-natoiste ishin lindja e rrezikut terrorist islamik ndërkombëtar, tashmë në emër të « luftës së shenjtë ». Në të vërtetë, ndërhyrja ushtarake perëndimore për të « korrigjuar » rregjime të pandreqshme si puna e Sadam Huseinit ose e talibanëve si dhe kërcënimi nga larg ndaj rregjimit khomeinist iranian u përdor si motiv dhe si pretekst nga ana e forcave dhe aktorëve të rinj politikë dhe ekonomikë, deri atëhere të nëndheshëm, për të jashtëqendërzuar dhe për të legjitimizuar kundërvënien ndaj hegjemonisë amerikano-perëndimore. Mjafton të përmendim morinë e konflikteve etnike rajonale që gangrenizonin rajone të tëra të Afrikës, të Azisë, të Amerikës latine – bile edhe të vetë Evropës ; lulëzimin e Mafiave politiko-ekonomiko-ushtarake që kërkonin të shtinin në dorë sektorë të tërë të ekonomisë botërore ; strukturat e reja oligarqike të ngritura mbi gërmadhat e të dikurshmeve, në kërkim të hapësirave të reja jetësore… Deri-diku intuitivisht, çdokush kish kuptuar se « boshllëku » ideologjik i krijuar nga shembja e skemës kundërvënëse mes dy sistemeve shoqërore ishte mbushur nga përplasja mes interesave qendërikëse të fuqive ekonomike të përbotshme : SHBA, Bashkimi evropian, Kina dhe të tjera Rusi apo Japoni, në kushtet kur kjo botë që i strehon dhe i ushqen, ofron mundësi të fundme materiale dhe rezerva të shterrueshme energjie. Me fjalë të tjera, aleancat mirëkuptuese ndërshtetëse janë kalimtare përkundrejt kundërshtive të interesave që mbeten esenciale dhe që përbëjnë karburantin e përjetshëm të motorit të zhvillimit njerëzor.

. Duke ju rikthyer NATO-s tonë si etalon matës të një kategorie të interesave të përbashkëta amerikano-evropiane, nuk mund të injorojmë faktin se ajo mbetet fuqia më e madhe ushtarake e përbotshme – por vetëm falë impulsionit amerikan, ndërkohë që evropianët detyrohen të « shpikin » artifica të vazhdueshme për të mos mbetur në bisht të karvanit dhe në rradhë të parë, jashtë sofrës. Si puna e « të drejtës së ndërhyrjes në punët e brendshme për arsye humanitare » alla-Kushner për të justifikuar pjesëmarrjen në Koalicionin anti-Sadam ose në Koalicionin e luftës së fundit në ish-Jugosllavi – qoftë kjo e drejtë edhe në mospërputhje ose në kundërshtim me Parimet e Kartës së Kombeve të Bashkuara.

.

.

. Dilema e NATO-s dhe ushtari i bindur Shqipëri

.

. Teorikisht, për të gjithë ish-kandidatët evropiano-lindorë, tashmë antarë, dhe për të gjithë aspirantët aktualë gjithmonë lindorë, fakti i pranimit në NATO ka përbërë dhe përbën një nga sprovat më të lodhshme në rrugën e gjatë dhe të mundimshme që çon në Bashkimin evropian. Them « teorikisht » pasi çdokush – dhe në rradhë të parë sejcili nga antarët « historikë » të saj – përsërit pa rreshtur se të qenurit antar i Organizatës parashikon një proces të tërë paraprak, qëllimi i të cilit është arritja e paqes së brendshme, e sigurisë sociale dhe e stabilitetit ekonomik. Pra, e një farë « standardi demokratik » të domosdoshëm që garanton jo vetëm marrjen në dorë dhe rimodelimin e ardhshëm të strukturave ushtarake, por në rradhë të parë sigurinë që vetë strukturat shtetërore, shoqërore dhe ato ekonomike vendase të jenë të afta të ndjekin dhe t’i paraprijnë këtij procesi. Pasi me kohë, NATO është shëndrruar në një paradhomë të Evropës që përdor ushtrinë si laborator të demokracisë, si një « uzinë » e një llojit të veçantë, teknologjia e të cilës pasqyron efektivitetin dhe shkallën e integrimit të ekonomisë kombëtare në funksion të ansamblit ekonomik kontinental. Për më tepër, Aleanca shërben si bartëse dhe garante e vlerave esenciale si demokracia, respekti i të drejtave të njeriut dhe mohimi i terrorizmit ose i trafiqeve, ndërkohë që ajo privilegjon dialogun e brendshëm si mjet të aksionit politik dhe kërkimin e sigurisë së brendshme ose të pavarësisë energjetike si kushte paraprake të stabilitetit ekonomik.

. Në të vërtetë – dhe në praktikë – të rrallë kanë qenë ata kandidatë që i përmbushnin paraprakisht dhe në mënyrë shembullore këto kritere të stabilitetit dhe të demokracisë. Edhe sikur të lemë mënjanë rastin e Turqisë për hir të faktorit të dikurshëm gjeostrategjik, shembujt e mëvonshëm të Bullgarisë dhe të Rumanisë mjaftojnë për të krijuar bindjen se këto vende u pranuan pikërisht antare për t’u shëndrruar më tej në stabile dhe demokratike. Çfarë duhet thënë më tej për vendet e tjera ballkanike ? Edhe më naivi i vëzhguesve e ka të vështirë të mendojë se mjafton t’i vesh etiketën NATO vendeve të tjera ballkanike si Shqipëria – pa folur më tej për Maqedoninë – me qëllim që magjia e demokracisë të veprojë dhe t’i shëndrrojë në modele të përsosura ku paqja dhe drejtësia sociale të konkurrojnë me çinteresimin material të kastës drejtuese, ku ekonomia e tregut të drejtohet nga mekanizma të shëndetshëm antikorruptivë, ku standardi shoqëror të matet me shkallën e pjesëmarrjes aktive të individit të përgjegjshëm dhe të ndërgjegjshëm për rolin e tij në qeverisjen e vendit. Troç, që i sëmuri kronik i djeshëm të shëndrrohet beftas në një qënie të shëndoshë, konstruktive dhe shpresëdhënëse për kontinentin, të cilit i përket me të drejtë nga pikpamja gjeografike dhe historike – thjesht nga pagëzimi me ujin e bekuar të Bukureshtit.

.

. Duke zbritur kështu në nivelin dhe në problematikën konkrete të Shqipërisë, logjika e thotë se këmbëngulja e saj e vazhdueshme për të trokitur parreshtur në portën e mbyllur të Aleancës është udhëhequr nga imperativat e natyrës ushtarake : së pari, venia në krah të miqve tê fuqishëm atlantiko-veriorê pêr tê siguruar Mbrojtjen e vendit – sipas Nenit 5 të famshëm – dhe së dyti, mëkêmbja e tê ndjerês Ushtri Popullore dhe shëndrrimi i saj në një ushtri moderne, operative dhe tê fuqishme – gjithmonë në shêrbim të sigurimit tê mbrojtjes. Cilët janë këta armiq potencialë të egër që rrezikojnë integritetin e Shqipërisë ? Fqinjët grekë dhe italjanë, partnerët kryesorë të shtetit dhe të ekonomisë ku jetojnë me qindra mijra shqiptarë emigrantë ? Serbia që sapo humbi Kosovën ? apo Mali i Zi dhe Maqedonia ?

. Vetë dokumentat themelore të Shtetit shqiptar në fushën e mbrojtjes (Strategjia e Sigurimit Kombëtar (SSK) dhe Strategjia Ushtarake (SU)) theksojnë se

.

. “Shqipëria vlerëson se nuk ka asnjë rrezik dhe kërcënim të drejtpërdrejtë që mund t’i vijë vendit tonë nga jashtë dhe se konsideron si rrezik potencial rreziqet asimetrike si terrorizmi, krimi i organizuar, trafiku ilegal dhe në veçanti përhapjen e ADM”. (shiko : tekstin)

.

. Në këtë rast, Shqipëria na ngatërruar portën pasi NATO nuk është as Interpoli, as FBI-a as edhe DEA e Departamentit të Drejtësisë.. Bile, edhe këto rreziqe mbeten diçka më pak se « potenciale » pasi vetë titullarët e Ministrisë së Mbrojtjes nënvizojnë që në vitin 2005 se :

.

. Përsa i përket dimensionit të brendshëm të sigurisë së Shqipërisë: unë me kënaqësi mund të pohoj këtu, se është bërë progres drejt rritjes së nivelit të sigurisë dhe stabilitetit brenda vendit, e parë kjo në termat ekonomike, politike, sociale dhe ushtarake.
Dhe, fokusuar në dimensionin e jashtëm të sigurisë : Shqipëria e konsideron stabilitetin dhe kooperimin rajonal si të një rëndësie kruçiale për krijimin dhe garantimin e klimës së mirëkuptimit, sigurisë dhe stabilitetit; duke shprehur në këtë mënyrë vendosmërinë e saj për të luajtur një rol aktiv në ruajtjen dhe vendosjen e marrëdhënieve të mira me fqinjët tanë. Shqipëria është transformuar nga një vende konsumator në prodhues të sigurisë.

.

. Megjithatë, në vigjilje të Takimit të Bukureshtit, kryeministri Berisha nuk harroi të deklaronte :

.

. « Për Shqipërinë dhe për çdo vend tjetër, për qytetarin shqiptar dhe qytetarin e çdo vendi tjetër liria është pasuria më e çmuar e tyre, por njëkohësisht pasuria më delikate. Në këtë kontekst, anëtarësimi në NATO përbën garancinë më madhore të mbrojtjes dhe konsolidimit të lirisë së vendit, të lirisë së qytetarëve. Por liria dhe e ardhmja janë një binom i pandarë. Pa liri edhe mund të mbijetosh, siç kemi mbijetuar ne shqiptarët, madje me shekuj, por pa liri nuk mund të ndërtosh të ardhmen. Në këtë kontekst, anëtarësimi në NATO është garancia më madhore, që kombet të ushtrojnë të drejtën e tyre, për të ndërtuar të ardhmen e sigurtë ».

.

. Si duhet interpretuar kjo deklaratë e fundit, nën dritën e deklaratave të mësipërme të specialistëve ushtarakë ? Ose, Kryeministri është i aftë të shohë të ardhmen në globin e tij të kristaltë – dhe në këtë rast, do t’i lutemi të na japë emrat e agresorëve që kërcënojnë lirinë e Kombit, ose ai zotëron informacione që i mungojnë ushtarakëve – dhe kështu, na mbetet t’i kërkojmë emrat e informatorëve. Që qeveritarët tanë civilë nuk janë në të njejtën gjatësi vale me shefat e ushtrisë, kjo gjë dihet dhe u vërtetua edhe njëherë në rastin e Gërdecit.

. Por edhe ky element konkret nuk është i mjaftueshëm që patetizmi dhe poezia e pushtetit të veprojë me të njejtin efikasitet mbi 94% të popullsisë shqiptare – e favorshme ndaj integrimit në NATO – sikundër arrin të dehë atë pjesë të elektoratit (34%), e gatshme të gëlltisë pa vështruar çdo pilulë blu mjaft që të mbajë inicialet S.B. Zaten, si edhe herë të tjera, sapo që z. Berisha fillon dhe pikturon të ardhmen , atij i ngatërrohen penelat. Ndoshta, antarësimi në NATO përmban garanci të tilla që lejojnë të shquhet më mirë e sotmja dhe të heqësh një psherëtimë nga thellësia e zemrës lidhur me sigurinë e të nesërmes, por cilat janë vetitë e brendshme të NATO-s që sigurojnë « ndërtimin e të ardhmes së sigurt » ? Pasi NATO është një krijim ad-hoc që I përgjigjej një situate të caktuar gjeostrategjike dhe mbetet një Aleancë fondamentalisht ushtarake, e brejtur nga kontradiktat e brendshme dhe e specializuar në konfliktet e armatosura. Në fund të fundit, ajo është një produkt i kohës, i destinuar të zhduket dikur si të gjitha Traktatet dhe aleancat e tjera, ndërkohë që e ardhmja « e sigurt » e një vendi mbetet në duart e popullit të vet sovran – paçka se shpesh ajo lihet në duar të dyshimta që qoftë me qëllim qoftë nga padija arrijnë t’a shpërdorojnë.

.

. Sa për ushtrinë shqiptare, efektivat e përgjithshme të të cilës mbeten më pak se 10.000 vetë (nga të cilët rreth 6.300 forca tokësore), është e vërtetë se ajo ka nevojë për fonde, për kuadro të përgatitur, për modernizim teknologjik dhe konceptual – por në rradhë të parë, për konsideratë politike, për hapësirë të mirëfilltë në marrjen e vendimeve dhe për profesionalizëm të drejtuesve. Pasi të gjitha forcat politike në pushtet nuk i kanë shpêtuar tundimit të vënies nën kontroll të ushtrisë nëpërmjet civilëve tê llojit ish-mësues ish-inxhinier ose ish-mjek, të graduar – për të mos thënë të « shpërblyer » – Ministër të Mbrojtjes. I vetmi evolucion cilësor i kqyrur nê cilësitë “ushtarake” të kêtij Ministri është kalimi nga dega e inxhinierisë mekanike në atë të gjeologjisë, duke përfunduar në ndërtim… Dhe rezultati më i prekshëm i politikave të Ministrave të tillë kompetentë është Gërdeci.

.

. Ç’mbetet nga motivet natoiste të Shqipërisë, nëqoftëse ai ushtarak paraqitet si më sipër ? Motivet politike dhe ekonomike. Nëpërmjet antarësimit të shumëpritur, të gjitha qeveritë e njëpasnjëshme të periudhës post-komuniste kanë shpresuar të sigurojnë petkun e partnerit serioz dhe të besuar në ato bashkëbisedimet e pasuksesshme me Evropën e Bashkuar, ndërkohë që ushqenin shpresën e fshehtë që kreditë ushtarake dhe veçanërisht ato civile do të rridhnin përrua – për të mbushur rezervuarët e shterrur tê buxhetit Bile edhe në kushtet e një dështimi permanent të këtyre përpjekjeve, vetë fakti i të trokiturit në derë ka shërbyer si një argument politik dhe elektoral i çdo partie politike që synonte pushtetin.

.

.

. Mbetet pa përgjigje bindëse pyetja e fundit : çfarë përfiton NATO nëpërmjet pranimit të Shqipërisë në strukturat e saj ? Në pamje të parë kurrgjë, duke patur krahasuar përmasat « mikroskopike » të vendit dhe kapacitetet e tij ushtarake me makinën e stërmadhe të NATOS (3,8 milionë ushtarakët e saj, 7.600 mbushjet bërthamore ose 183 nëndetset gjithashtu bërthamore). Ende s’kemi përmendur, telashet e pashmangshme për shkak të modernizimin e ushtrisë shqiptare dhe veçanërisht, me likuidimin e stoqeve të vjetra të llojit Gërdec. Paradoksalisht, në qoftë se potencialet njerëzore dhe avantazhet teknike nuk të ndjellin të pranosh Shqipërinë në gjirin e familjes së madhe atlantiko-veriore prej 27 antarësh, ato nuk të shtyjnë tej mase drejt refuzimit – aq të papërfillshme duken edhe përpjekjet që duhen bërë.

.

. Në një tjetër optikë, çdo zell si ai i Shqipërisë meriton shpërblim. Ripërmasimi i pashmangshëm operacional i forcave ushtarake vendase si edhe kalimi drejt shërbimit ushtarak jo të detyrueshëm minimizojnë përpjekjet financiare. Ndërkohë, stoqet e pafundme të ushtrisë amerikane mund të sigurojnë riarmatimin dhe modernizimin e strukturave të mbrojtjes, pa folur më tej për elitën drejtuese ushtarake e cila, e formuar dhe e edukuar në akademitë më të mira të Perëndimit, mund të përbëjë një garanci suplementare – në mos si katalizator i përshpejtimit të stabilitetit demokratik, të paktën si fren dhe mjet kontrolli ndaj makutërisë të politikanëve.

.

. Në fund të fundit askush, përveç forcës ushtarake të NATO-s të shpërndarë në rajon, nuk është në gjendje të garantojë një Ballkan të ardhshëm – vatër të paqes dhe faktor të mirëkuptimit etnik. Sa për trupat e zellshme shqiptare sado të pakta qofshin, bile edhe pa qenë në NATO, ato mbeten gjithmonë të gatshme të pjesëmarrin në fronte të largët të përbotshëm si ai i Afganistanit ose i Irakut ku të tjerë natoistë të shquar janë tërhequr ose nuk duan të shkojnë – për hir të principit ose nga frika se mos lenë lëkurën.

.

.

. Duam apo s’duam, Shqipëria, ushtari më i ri i NATO-s, i ngjan atij kandidati të provimit të patentës, i cili herë-herë ka dështuar në provën teorike, herë-herë në atë praktike, por që mungesën e lejes e kompenson me përvojën e ngarjes së qerres ose të motoçikletës 50 kubikshe. Ndërkohë, policët amerikanë të trafikut janë gati të mbyllin sytë përpara gjendjes pasi, të paktën janë të bindur se sidoqoftë, ajo do t’ja dalë të ngasë Zisin e vet qëndrestar në ato rrugët e shkreta të fshatit edhe për një kohë të gjatë – përpara se të tjerë policë të trafikut evropianë t’a lejojnë të vozitë në autostradë.

.

.

. ———————————————–

.

. (1) Neni 5 i Traktatit të Aleancës Atlantike (OTAN). Teksti i marrë nga revista : Défense, n°95, septembre-octobre 2001, fq. 50 deri 52.